بیداری اسلامی و نقش ولایت پذیری در دفاع مقدس
روحیه مهمترین عامل در جنگها و یکی ار اصول پیروزی به شمار می آید. از نظر صاحبنظران استراتژیک ار جمله؛ سن تزو، کلاوزیتس، ناپلئون، فیلد مارشال، مونتگمری و … قوای روحی در رزم مهمتر از قوای جسمانی است. روحیه یک حالت، تمایل یا واکنش روان شناختی است که با ویژگیهایی نظیر خلق بالا ، عاطفه مثبت ، اعتماد به خود ، حمیت گروهی ، تمایل زیاد برای به سامان رساندن ماموریت‌های گروه، مشخص می شود(لباک ، ۱۹۹۱)، یا به تعبیر (منینگ ۲۰۰۶ ) روحیه نوعی آمادگی داوطلبانه ، متهورانه و شجاعانه حمیت ، اعتماد به نفس ، شجاعت و نشاط مشخص می شود .
روحیه قوی به بعد شخصیتی متاثر از هنجارهای فردی و خانوادگی اشاره دارد و نیز به همکاری جمعی متأثر از نهادهای فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و تاریخی باز میگردد. روحیه ملی و مردمان یک کشور در باورها، اعتقادات، ارزشها و فرهنگ ملی و عمومی کشورها ریشه عمیقی دارد و روحیه جنگی نیز از این قاعده مستثنی نیست. و در نگرش و فرهنگ دفاعی نیروهای مسلح یک کشور ریشه دارد. در تاریخ جنگی کشورها روحیه جنگی سربازان در آفرینش پیروزیهای بزرگ نقش اساسی دارد. برای نمونه می توان به روحیه جنگی نیروی مسلح ایران و رزمندگان بسیجی در جنگ با ارتش صدام حسین در طول دوران دفاع مقدس و آزادسازی مناطق اشغالی و همچنین حفظ این ویژگی تا پایان جنگ، اشاره کرد.
آییننامههای نظامی ارتشها، مشقهای نظامی، سان و رژه، یونیفورمهای نظامی، تجدید نمایشهای سمبلیک نظامی، مراسم مختلف نظامی، شعار و سرودهای حماسی، پرچمهای سمبلیک و نشانهای نظامی یگانها، اسامی خاص اسطورههای جنگ و فرماندهان شجاع در دورانهای گذشته، نمادهای بزرگ مذهبی و دینی و از این قبیل در قالب دستورالعملها و آیین نامههای نظامی به همراه آموزههای دینی،اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و ملی، میتواند انرژی روحیه جنگی را قدرتمند سازد. از سوی دیگر، روحیه جنگی صرفاً به آموزهها، آییننامهها و اقدامات حماسی برای برانگیختن رزمندگان محدود نیست، بلکه روحیه رزمی از قدرت بدنی و آمادگی جسمانی هم نشئت میگیرد. شعار «عقل سالم در بدن سالم» در برنامهریزی و مدیریت دفاعی کشورها مهم و باید مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر روحیه قوی با جسم قوی ارتباط تنگاتنگی دارد. همانگونه که روح ضعیف نمیتواند جسم قوی را همراهی کند.
امروز یکی از وظایف مدیران منابع انسانی در سازمان های نظامی، آمادگی جسمانی یا پرورش روحیه جنگی به شمار می آید . بنابراین، آسیب شناسی قدرت بدنی و مقابله با آفتهای روحیه جنگی از اولویت های مهم در سازمانهای نظامی است. انرژی اعتماد و اطمینانسازی در گستره پهناور بوروکراسی ارتشها در دو سطح ستاد و صف، دارای رشتههای مادی شامل تسلیحات، تجهیزات، اداوت و پشتیبانی و رشتههای معنوی شامل روح همکاری، اعتماد، فداکاری و از این قبیل است. آموزش، ایمان، انضباط فرماندهی و فرمانبرداری، سلسله مراتب نظامی، روح فداکاری و همکاری و مهمتر از همه، حمایت بیشائبه از نیروها تحت هر شرایط زمانی و مکانی، می تواند انرژی روحیه جنگی را در کالبد قدرتمند آمادگی جسمانی ذخیره کند. بنابراین کالبد جسمانی قوی ارتشها سلسلهها با سلسله اعصاب روحیه جنگی و بعد سلحشوری جنگی هدایت و رهبری میشود. جراحات فیزیکی وارد شده بر کالبد فیزیکی ارتشها و عملیات روانی علیه روحیه جنگی آن، می تواند ارتشها را از پای درآورد.
علاوه بر آنچه اشاره شد، امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتشهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. در این چارچوب فروپاشی روحیه ملی و روحیه رزمی نیروهای مسلح کشور هدف مقدمه فروپاشی ساختارها و نظام دفاعی – امنیتی آن کشور است. ارتشها مدرن امروزی سعی دارند تا از طریق طرحریزی های عملیات روانی و با استفاده از رسانههای گروهی و فناوریهای ارتباطات، روحیه جنگی صفوف نظامیان خود را از غرش تانکها، توپها و هواپیماها رساتر سازند. امروز کمتر شاهد برخورد مستقیم بین نظامیان متخاصم هستیم، بلکه روحیه جنگی طرف مقابل از طریق فناوریهای مدرن ارتباطی در فرایند عملیات روانی، تخریب میشود و ار این طریق یکی از مهم ترین مولفه قدرت ملی کشورها یعنی روحیه حماسی و ملی، همچنین مهم ترین مولفه توان رزم و آمادگی رزمی طرف مقابل یعنی روحیه رزمی، فرو میریزد و در نتیجه در این فرایند شاهد از بین رفتن مقاومت و ایستادگی ملت و نیروهای مسلح در برابر مهاجم خواهیم بود. از این مختصر می توان نتیجه گرفت که روحیه حماسی رزمندگان مورد تهاجم دشمن، بی بدیل ترین عامل برای از میان راندن فشارها و تهدیدات، و فائق آمدن بر دشمنان پر تعداد و مجهز به تجهیزات و فن آوری های مدرن است.
روحیه حماسی، که در برخی متون ( نظیر لباک ، ۱۹۹۱ ) از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود ، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین ، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. و از ابعاد مختلف تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. بدون شک پیروزی رزمندگان و ملت ایران متاثر از عوامل مختلف سیاسی، نظامی، تبلیغی و مدیریتی بوده، لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع این سوال مطرح است که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است. بنابراین هدف در این نوشتار، بررسی عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران است. این بررسی می تواند مدیران، فرماندهان و محققان کشور را حساس تر نماید. تا به این مولفه قدرت نرم ملی در جنگ های آینده توجه بیشتری شود.
دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران حامل فرهنگ و ویژگی های روانشناختی و جامعه شناختی ویژه ای است که آن را از سایر نبردها و جنگ های متعارف به استثنای نبردهای قهرمانان صدر اسلام متمایز می سازد . فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد آمیزه ای از حماسه و عرفان بود و درون مایه آن باورهای دینی و اندیشه دفاعی اسلام بود که حضرت امام (ره) در تبیین و تولید این فرهنگ و ادبیات نقش تعیین کننده ای دارند. تبیین، حفظ و توسعه این فرهنگ به عنوان یکی از مهمترین مولفه قدرت نرم کشور برای بهره برداری از آن درجنگهای آینده ضرورتی جدی است. روحیه حماسی ملت ایران و روحیه رزمی رزمندگان در میدانهای نبرد با دشمن بعثی، یکی از عوامل سرنوشت ساز در دفاع مقدس و دستاوردهای آن بود که آثار و پیامدهای گسترده ای در پشتیبانی از جنگ و پیروزی در میدان نبرد داشت.
مهم اینکه به اقرار تمام صاحبنظران و فرماندهان جنگ، مهم ترین مولفه قدرت ملی و توان رزم در دفاع مقدس، روحیه حماسی و ویژگی های برگرفته از باورها و اعتقادات مردم ایران و رزمندگان اسلام می باشد. سرلشکر غلامعلی رشید یکی از فرماندهان عالیرتبه دفاع مقدس معتقد است، مهم ترین علل ناکامی ارتش عراق در روزهای آغازین جنگ، فقدان برآورد، درک و تحلیل صحیح صدام از مولفه روانی – اجتماعی قدرت ملی ایران بود. ایشان در ادامه می گوید، صدام با برآورد توانایی ها و آسیب پذیری های ارتش ایران و کشور در ماههای اول انقلاب بر این باور بود که قدرت بازدارندگی لازم در ایران وجود ندارد، بنابراین در یک تهاجم پر شدت و همه جانبه چند روزه، می تواند همه اهداف خود را محقق سازد. لکن نتوانسته بود قبل از تهاجم به ایران، قدرت بدنه اجتماعی کشور و توان بسیج کنندگی حضرت امام(ره) را برآورد نماید.(رشید،۱۳۸۶، جزوه درسی دوره عالی جنگ سپاه). همچنین در پژوهش ها و آثار نویسندگان غربی بر این موضوع اذعان شده است. کرامر(۲۰۰۱ ، ص ۲۷ ) در پژوهشی گذشته نگر نشان داده است که « مهم ترین عاملی که موجب شد تا ایران تازه از انقلاب فارغ شده در برابر عراق بر خوردار از حمایت های تسلیحاتی همسایگان و قدرت های بزرگ جهانی، به مقاومتی بی بدیل دست بزند و حکومت عراق را درتحقق مقاصدش ناکام بگذارد ، روحیه جنگجویی ، ایمان انقلابی و انسجام جمعی ملت آن بود ».
یکی از مواردی که در سخنان حضرت امام (ره) و مسئولان جنگ به عنوان امداد الهی در دوران دفاع مقدس مورد توجه است « تحول روحی و معنوی » در بخش عظیمی از مردم به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص است. این تحول در ادامه تحول روحی و معنوی ملت ایران در انقلاب اسلامی و بصورتی عمیق و گسترده تر از آن می توان ارزیابی کرد. این دگر گونی موجب شد، مردم و رزمندگان شیفته‌ی دفاع از اسلام و انقلاب اسلامی گردند و روحیه فداکاری، و ایستادگی و شهادت را به اوج خود رساند. حضرت امام (ره) در این باره می فرمایند.
« این چه روحی است که این ها پیدا کرده اند . چطور شده است که یک دفعه این جهش پیدا شد، سالها زحمت می خواهد تا به آستانه این امر برسد. چه شد که این ها این طور سریع راه را طی کرده اند ؟ این جز این (نیست) که انسان بگوید یک عنایت خاصی است ، از خدای تبارک و تعالی که خدا این عنایت را به این ها کرده است ، این ها فداکاری می کنند و او عنایت می کند.» ( صحیفه نور، ج ۱۹ ، ص ۱۴۴ ) مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه ای در این باره می فرماید.
« دوران جنگ و شرایط خاص آن روزها، برای عده ای از جوانان این مملکت ، یک انقلاب معنوی و حقیقی به وجود آورد . این وصیت نامه شهدا ……. تصویری از انقلاب یک نفر آدم را در آن می بیند» (حدیث ولایت ، ج۶، ص۲۶۶).
بنابراین باید پذیرفت که بسیاری از مردم و رزمندگان اسلام در حماسه دفاع مقدس از نظر روحی متحول و دگرگون شدند و نفس تحمیلی جنگ توسط دشمنان انقلاب اسلامی به عنوان زمینه بروز تحول موجب بروز روحیه حماسی در ملت ایران شد و حضور داوطلبانه و مشتاقانه در صحنه های نبرد و پشتیبانی از ارزش های والای اسلامی و آرمان های انقلاب نشانه های این تحول روحی و معنوی در ملت ایران است.
همانگونه که در سطور بالا اشاره و تعریف شد، روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی. که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این بررسی در دو سر فصل؛ عوامل مؤثر بر روحیه حماسی دفاع مقدس و ابزار و روش های حفظ و توسعه آنرا در بر می گیرد.
۳- عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس
۳-۱- بیداری اسلامی وباورهای دینی
باور در لغت نامه دهخدا به معنای اعتقاد ، ایمان ، تعیین و تصدیق قلبی تعریف شده است . از این رو باور داشتن به یک چیز، مترادف با ایمان و تصدیق قلبی آن چیز می باشد. بر این اساس باورهای دینی، مجموعه ای از حقایق دینی اند که که دینداران ، آگاهانه آنها را از ژرفای جان پذیرفته و به لوازم و مقتضیات آن پایبند بوده و التزام عملی دارند . ( تقی زاده ، ۱۳۸۰ ص ۹۰ ) به عبارت دیگر ، باور آمیزه ای از معرفت و آگاهی ، تصدیق ، پذیرش قلبی، اقرار زبانی و التزام عملی است. ( علامه طباطبائی ، ج ۱۵، ص۶). از منظر استاد شهید مرتضی مطهری، باورهای دینی به زندگی معنی می بخشند، آرمان ساز و شوق انگیز روح مسئولیت و تعهد آور است. ایشان سر آمد باورهای دینی و ریشه معنویات را، ایمان به خدا معرفی می کند. ( مجموعه آثار ، ج ۲ ، ص ۸۲ ).
منظور از باورهای دینی بعنوان یکی از عوامل مؤثر بر ارتقاء روحیه حماسی و پیروزی های دروان دفاع مقدس ، باورها و اعتقادات اسلامی است که ملت مسلمان ایران به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص آن ها را از عمق جان داشتند و از آن منظر به دفاع مقدس می نگریستند. این باورها شامل ایمان به خدا، ولایت ائمه معصومین (ع) ؛ باور به مشروعیت الهی نظام جمهوری اسلامی، باور به نصرت و امدادهای الهی، اعتقاد و اطمینان به ولایت و رهبری الهی حضرت امام خمینی (ره) بعنوان ولایت مطلقه فقیه و اعتقاد به احدی الحسنین ( پیروزی یا شهادت ) می باشد. ایمان مذهبی یک عامل قدرتمند در ایجاد و حفظ روحیه بالا و پیروزی در نبرد است برای یک مسلمان معتقد و باورمند هر گاه انجام تکالیفی که خداوند از جمله جهاد فی سبیل الله بر دوش او گذاشته است یک وظیفه الهی به شمار آید، به طور قطع به راه خود اطمینان خواهد داشت و در این راه، حاضر به گذشت از همه چیز خود خواهد بود.
یکی از دستاوردهای ایمان به خدا ، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار زندگی بدان نیازمند است. که دشوارترین آن صحنه نبرد با دشمنان است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که هیچ جنگ افزار مخرب و ویرانگری نمی توانست ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. ( تقی زاده اکبری، ۱۳۸۰ ، ص ۱۰۶)
از وعده های قطعی و تخلف ناپذیری الهی، یاری رساندن به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. (سوره روم ، آیه ۴۷) از نظر قرآن کریم هر گاه مؤمنان، در راه خدا و برای خشنودی پروردگار خویش به مجاهدت دست زدند و از عوامل و اسباب مادی که در اختیار دارند، به خوبی بهره گیرند، خداوند نیز آنها را یاری می کند .(حج، آیه۴۰ و محمد (ص)، آیه ۷ )
حضرت امام خمینی ( ره) در این خصوص می فرمودند: « تکلیف این است حفظ کنیم اسلام را، کشته شویم، تکلیف را عمل کرده ایم، بکشیم هم تکلیف را عمل کرده ایم » ( صحیفه نور ، جلد ۸ ، ص ۱۶)
« شما برادرها، با قدرت ایمانی و قدرت اسلامی این پیروزی ها را بدست آوردید.» (همان ، ج ۱۶
ص ۷۰)
« مادامی که ایمان در قلب شما هست ، پیروزید و باید کوشش کنید که این نور ، نورایمان را ، در قلبتان زیاد کنید »
( همان ، ج۱۴، ص ۸۶)
مسلم است فردی که با این نگرش در صحنه دفاع مقدس هشت ساله با دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی شرکت می کند در چارچوب عمل به تکلیف، خود را تحت هر شرایط پیروز دانسته و قطعاً از روحیه دفاعی و آمادگی مناسبی بر خوردار می باشد. مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه‌ای در مورد نقش عامل ایمان در پیروزی رزمندگان و شکست دشمنان می فرمایند :
« ما با اتکا به خدا و نیروی ایمان جوانان خود و فداکاری هزاران هزار انسان های پاکدل توانسته و خواهیم توانست ضربات خود را بر دشمن وارد کنیم.» ( جمهوری اسلامی ، ۲۸ رار ۶۲ ، ص ۱۲ )
ایمان به خداوند متعال درخت تناور و سترگی در دل و جان آحاد ملت ایران و رزمندگان ریشه دواند و شاخه های آن فضای جبهه های نبرد را پر کرده بود . میوه های این درخت پر ثمر، ارزش های والای انسانی ، عشق ورزی ، ایثار و فداکاری بود که در دفاع مقدس تجلی یافت . رزمنده شهیدی در وصیت نامه خود چنین نگاشته است.
«ما رزمندگان با نیروی ایمان به خدا و امدادهای غیبی خداوند و دعای خیر امت حزب الله ، شب و روز جانفشانی می‌کنیم ، اما پیش شرق و غرب دست دراز نمی کنیم و تمام سد هایی را که جلوی ملت ما می چینند ، در هم می شکنیم .» ( حدیث ماندگار، ج۲، ص۹۲)
اعتقاد به امداد های الهی از فروع ایمان به خداوند و برخورداری از باورهای دینی است به عبارت دیگر هر کس به خدای متعال ایمان راسخ داشته باشد بر این باور است که از یاری و کمک الهی بر خوردار خواهد بود . و این سرمایه گرانقدری است که ضعف و سستی را از بین می برد و ملت در حال دفاع از اسلام و ارزش های اسلامی و مجاهد در میدان نبرد را قدرت و توانایی فوق العاده می بخشد. ملت ایران و رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس، بر این باور بودند که چون دین خدا را یاری می کند ، همواره از لطف و یاری خدای متعال بر خوردارند. بنابراین نسبت به راه خود اطمینان داشتند و از قدرت های استکباری بیم و اندوهی به خود راه نمی دادند.
اعتقاد به نصرت الهی و پیروزی در جنگ باعث به وجود آمدن اعتماد به نفس و افزایش توانایی می شود. همانگونه که سن تزو ملت فاقد روحیه را قبل از ورود به جنگ شکست خورده معرفی
می کند. ملت معتقد به باورهای الهی و برخوردار از ایمان و اطمینان به آرمان خود، قبل از ورود به شرایط سخت صحنه نبرد با دشمنان، خود را پیروز معرفی می کند. به همین ترتیب است که در ابتدای جنگ تحملی حضرت امام(ره) می فرمایند اگر این جنگ بیست سال هم طول بکشد ایستاده ایم.
در جمعبندی می توان گفت، یکی از مهم ترین دستاوردهای برخورداری از ایمان و باورهای دینی، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار به ویژه در میدان جهاد با دشمنان خود بدان نیازمند است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که دشمن برخوردار از تجهیزات، جنگ افزار های مخرب و ویرانگر و فن آوری نوین هیچ نمی توانست روحیه و ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. دقیقا این همان وعده های یاری قطعی و تخلف ناپذیرالهی خدای متعال به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. همانگونه که در سطور بالا اشاره شد، شاخص های رفتاری روحیه حماسی رزمندگان اسلام در دوران دفاع مقدس نظیر؛ مقاومت وپایداری، آمادگی داوطلبانه، فعالانه و آکاهانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی، شجاعت و ایستادگی، ایثار و فداکاری، اعتماد به نفس و خودباوری ، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نصرت الهی، متاثر از عامل تعیین کننده باورهای دینی بود. بنابراین به جاست، حفظ و تقویت این عامل در همه شرایط به عنوان یکی از مولفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی و توان رزم در نیروهای مسلح، به ویژه در شرایط تهدید و جنگ با دشمن مورد توجه قرار گیرد.
۳-۲- رهبری حضرت امام خمینی (ره)
رهبری مهم ترین عامل پیروزی و شکست و حفظ روحیه و پیشگیری از آسیب های روانی در جنگ است. شخصیت عرفانی و حماسی حضرت امام(ره) از ایشان، رهبر و فرمانده ای بی نظیر در دوران دفاع مقدس ساخته بود که نگرش، آموزه ها و سیره ایشان تأثیر عمیق انکار ناپذیری بر روحیه ملت و رزمندگان و آمادگی های آنان در برابر دشمنان داشت. عشق و محبت وصف ناپذیر آحاد ملت و رزمندگان اسلام به ایشان از باورهای دینی آنان سر چشمه می‌گرفت. حضرت امام(ره) جنگ تحمیلی را به دفاع مقدس و حماسه با شکوه ملت ایران تبدیل نمود، انسان های فراوانی را از چارچوب جهان مادی خارج ساخت و با الهام از تعالیم و آموزه های غنی دینی و سیره پیشوایان معصوم (ع) آن ها را برای میدان نبرد با دشمنان آماده ساخت و اعجاب و شگفتی سیاستمداران و نظامیان دنیا را برانگیخت .
رزمندگان اسلام افزون بر محبت بسیار زیاد به حضرت امام (ره)، عمیقاً باور داشتند که ایشان جانشین امام عصر(ع) است و از ولایت امام معصوم (ع) و شأن مرجعیت دینی و زعامت سیاسی جامعه اسلامی بر خوردار است از این رو در چار چوب این باور ولایت حضرت امام (ره) را در ادامه ولایت معصوم (ع) پذیرفته و به لوازم آن پایبند بودند و اطاعت و پیروی از آنان را بر خورد واجب می دانستند. بیناد شهید انقلاب اسلامی در تحلیل محتوای وصیت نامه های شهدای دفاع مقدس در یک پژوهش آماری ذکر کرده است:
«در هر وصیت نامه به طور میانگین چهار بار رزمندگان اسلام جایگاه امام، ولایت و به ویژه امام زمان (ع) و ولی فقیه را مورد تاکید قرار داده و رهبری امام و ولی فقیه را به عنوان کسی که از سوی خداوند متعال در مکتب ما، اطاعت فرمانش واجب است. مورد تاکید قرار داده اند.» (پیام انقلاب ، ش ۳۵۲، ۱۳۷۶، ص ۱۵- ۱۶)
نقش رهبری حضرت امام (ره) به عنوان مهم ترین عامل مؤثر بر حفظ و ارتقاء روحیه حماسی ملت ایران را در دفاع مقدس در محورهای زیر می توان به اختصار توضیح داد:
الف. امام و ماهیت جنگ
امام جنگ را به عنوان جنگ حق و باطل و کفر و ایمان تعریف نمودند. بنابراین، به جنگ ماهیت ایدئولوژیک و اعتقادی دادند و به حضور مردم در جبهه های جنگ مشروعیت دینی بخشید. دفاع ملت ایران و رزمندگان اسلام به عنوان دفاع از اسلام و ارزش های آن و همچنین انجام تکلیف دینی معرفی گردید و با این نگرش موقعیت نیروهای انقلابی و مؤمن به راه و آرمان و اندیشه دفاعی امام در مدیریت جنگ مستحکم شد و مدیریت لیبرالی در اداره کشور و جنگ در چند ماهه اول به چالش کشیده شد و در نتیجه استراتژی جنگ متحول گردید و حماسه های بزرگی توسط بسیج همه جانبه ملت و مدیریت دینی- انقلابی جنگ آفریده شد. در همین رابطه می فرمایند: در جنگ با ایران ، جنگ با اسلام است ، جنگ با قرآن است ، جنگ با رسول الله (ص) است و این از اعظم محرماتی است که خدای تبارک و تعالی نمی گذرد از او . » ( صحیفه نور ج ۱۳ ، ص۹۳)
ب. امام و استراتژی دفاع همه جانبه
امام(ره) برای دفع تجاوز دشمن در شرایطی که کشور فاقد قدرت باز دارنده ی دفاعی لازم بود، انرژی و توانایی ناشناخته عظیم ملت را به جریان انداخت و استراتژی دفاع همه جانبه بسیج مردمی را در جنگ اتخاذ نمود و با این استراتژی، مدیریت مردمی و انقلابی و تحول آفرین در جنگ بوجود آمد. حضرت امام (ره) با نگرش اعتقادی- معنوی خود، ملت را بر آفریدن حماسه های پرشکوه و شگفت انگیز دفاع مقدس از روزهای آغازین بسیج نمود . مقاومت های اولیه مردمی را در اطراف شهرهای مرزی شکل دادند و از همان ابتدا استراتژی عراق در تحمیل جنگ پر شدت و کوتاه مدت برای تصرف اهداف راهبردی را با شکست مواجه ساختند.
امام با بینش عمیق و بصیرتی که داشتند قبل از وقوع جنگ، فرمان تشکیل ارتش بیست میلیونی را دادند که متاسفانه این راهبرد کلان در نظام جمهوری اسلامی مورد توجه دولت مردان در ابتدای انقلاب قرار نگرفت. در جنگ قلمرو سازمانی نیروهای رزمی را از محدوده نیروهای آموزش دیده نظامی کلاسیک توسعه داده و کلیه اقشار ملت را به عرصه نبرد فرا خواندند . و این استراتژی بسیج همه جانبه مردمی موجب توسعه روحیه حماسی در جامعه گردید.
« امروز پر کردن جبهه های نبرد از نیروهای آموزش دیده و آمادگی دفاعی از اسلام و ایران برای همه قشرها از اهم واجبات الهی است که هیچ چیز دیگر مانع آن نمی شود.» ( همان ج۱۹، ص ۲۹۳٫)
پ. امام و انسجام در جنگ
در اندیشه سیاسی حضرت امام(ره)، وحدت و یکپارچگی راهبردی ملت ( انسجام ملی ) عامل اصلی پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و شکست دشمنان در جنگ تحمیلی بود. بنابراین این راهبرد تبلیغی و سیاسی دارای اجزایی بود که علاوه بر انسجام ملت ایران ، وحدت مسئولان نظام و نخبگان ، احزاب و گروههای سیاسی و بصورت ویژه هماهنگی و همدلی و وحدت نیروهای مسلح را برای دستیابی به پیروزی در جنگ در بر می گرفت . و بطور طبیعی موجب حفظ و توسعه روحیه حماسی در کشور و روحیه رزمی در جبهه ای جنگ می گردید.
« وحدت فرماندهی از مسائل مهم و سرنوشت ساز است که بدون آن پیروزی میسر نیست و عدم مراعات آن فاجعه آفرین است و کسانی که بدان سر ننهند مسئول می باشند .» ( همان ج ۱۴، ص ۸)
یکی از اقدامات محوری حضرت امام (ره) در تأمین این هدف راهبردی در جنگ، هماهنگی
فعالیت های جبهه های جنگ با اقدامات سیاسی، تبلیغاتی ، تدارکاتی پشت جبهه بود تا وقفه ای در پشتیبانی از تلاش های رزمندگان جبهه و برنامه های دفاعی کشور بوجود نیاید. از این رو حضرت امام(ره) همه مسئولان و کارگزاران نظام را بر محور قرار دادن جنگ و دفاع در کشور فرا می خواند. و مکرر مردم را به حضور در صحنه و پشتیبانی از جنگ دعوت می فرمودند.
« آنی که در رأس امورات همه می دانید که الان جنگ است.» ( همان ج۱۱ ،ص۱۶۶،)
ت. امام و خود باوری و اعتماد به نفس در رزمندگان
خود باوری و اعتماد به نفس در یک ملت از این احساس ناشی می شود که آن ملت باور داشته باشد که می تواند در راه آرمان های خود بر هر موقعیتی چیره شود و این احساس توانائی را به صورت یک روحیه حماسی- دفاعی در برابر دشمنان خود بروز دهد. ( نائینی، مقاله بررسی عوامل روانی در دفاع مقدس ، ۱۳۷۶)
یک رزمنده در میدان جنگ باید به شخصیت و توانایی خود، همرزمان، فرماندهان و همچنین
طرح های عملیاتی و کارآیی سلاح ها، تاکتیک های جنگی و کیفیت پشتیبانی از صحنه نبرد اطمینان داشته باشد. این اعتماد و باور مندی بشدت می تواند روحیه رزمی یگان را در طول نبرد تحت تأثیر قرار دهد. نیروی دشمن نباید در ذهن یک رزمنده، شکست ناپذیر مطرح شود. علاوه بر موارد فوق سابقه رزمی و پیروزی های آن یگان و فرماندهان آن در عملیات های مختلف و ذکر خاطرات و دستاوردهای آن می تواند به توسعه اعتماد بنفس و خود باوری و درنهایت روحیه رزمی کمک نماید . (همان )
حضرت امام(ره) نقش تعیین کننده ای در دمیدن خود باوری و اعتماد به نفس در ملت ایران در طول دفاع مقدس داشتند هنگامی که خبر هجوم ناگهانی عراق به امام (ره) می رسد ایشان به مصداق آیه شریفه « الا بذکر الله تطمئن القلوب » (رعد آیه ۲۸ ) هیچ اضطراب و شتابزدگی از خود نشان نمی دهد . مرحوم حجه الاسلام سید احمد خمینی در این باره می گوید:
« بعد از این که عراق به ایران تجاوز کرد و چند فرودگاه را بمباران نمود، در همان ساعات اولیه شروع جنگ از ستاد مشترک به بنده خبر رسید و من هم به خدمت امام رفتم و به وی خبر دادم ایشان هیچ عکس العملی که ناشی از دستپاچگی باشد، نشان ندادند و به حرف من گوش کردند»(دلیل آفتاب، ص۱۲۳).
امام نه تنها از خبر هجوم دشمن متزلزل نشد بلکه نگرانی مسئولان و فرماندهان را به آرامش، اعتماد به نفس و خود باوری تبدیل کرد. آقای محمد علی انصاری در مجموعه خاطرات خود به عنوان یکی از اعضای دفتر امام خمینی(ره) می گوید:
«در جریان حمله عراق به ایران روزی که هواپیماهای متجاوز عراقی آمدند و تمام مرزهای جنوب و غرب کشور مورد حمله و تجاوز قرار گرفت، مسئولان و فرماندهان در حالی که واقعا گیج و مضطرب بودند، به خدمت امام(ره) رسیدند و چند لحظه امام با آنها دیدار داشت و آن ها را راهنمایی فرمود. هنگامی که بیرون آمدند، چنان روحیه گرفته بودند که یکی از آنها می گفت ، عراق را نابود می کنیم، یکی دیگر می گفت تا بغداد پیش می رویم!» ( سرگذشت های ویژه حضرت امام (ره)، ج ۲، ص ۵۷)
همچنین در ساعات اولیه تجاوز عراق به کشور برای ایجاد خود باوری، اعتماد به نفس و آرامش قلبی در مردم می فرمایند:
« ملت ایران نباید خیال کند که جنگی شروع شده است و حالا فرض کنید که دست و پای خودمان را گم کنیم ، نه این حرف ها نیست ، یک چیزی آوردند و یک بمبی این جا انداختند و فرار کردند و رفتند . » ( صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۹۱ )
« یک دزدی آمده یک سنگی انداخته و فرار کرده .» ( همان ، ص ۱۹۱ )
بیان این جملات نشانگر طمانیه و آرامش قلبی امام(ره) در نقش فرماندهی و رهبری جنگ است . این ویژگی بر جسته امام(ره) اضطراب و نگرانی را از مسئولان ، فرماندهان، ملت ایران و نیروهای مسلح از بین برد و تأثیر شگرفی بر روحیه حماسی ملت ایران در طول دفاع مقدس داشت . سردار سرلشکر محسن رضائی دیدار خود را با حضرت امام (ره) قبل از عملیات سرنوشت ساز فتح المبین که به دلیل مشکلات از جمله پیشدستی عراق در حمله به مواضع رزمندگان به وجود آمده بود، این گونه وصف می کند.
« وقتی به خدمت امام رسیدم ، ایشان را علی رغم آن همه نگرانی و اضطرابی که ما داشتیم ، بسیار خوشحال ، مسرور و خونسرد دیدم . وقتی جریان وقایع را برای امام تعریف کردم ، ایشان با خونسردی فرمودند شما پیروزید ، ادامه بدهید . من از خوشحالی و سرور امام (ره) تعجب کردم. ( پابه پای آفتاب، ج ۳ ، ص ۱۲۱
ث.امام و رسانه های تبلیغی
رسانه های تبلیغی بویژه صدا و سیما و مطبوعات دراطلاع رسانی و تحلیل مسایل سیاسی و نظامی جنگ نقش مؤثری داشتند و می توانستند در تقویت یا تضعیف روحیه حماسی و رزمی ملت و رزمندگان تأثیر گذاری جدی باشند. حضرت امام (ره) با هوشمندی و اطلاع کامل از نقش و جایگاه رسانه ها در روزهای اول جنگ دستورات اکیدی را می دهند.
«روزنامه ها در وضع فعلی از نشر مقالات و اخباری که روحیه قوای مسلح را تضعیف می نماید، جداً
خودداری نمایند.» ( همان ج۱۳، ۹۴ )
« امروز اگر یک کلمه برای شکست روحیه قدرتهای نظامی، انتظامی، پاسداران و عشایر گفته شود، مستقیماً بر ضد اسلام است.» ( همان ج۱۳ ، ص ۹۴ .)
رسالت اهل قلم و نویسندگان متعهد از دیدگاه حضرت امام(ره) روشنگری، افزایش
آگاهی های لازم و تقویت روحیه حماسی است. از این رو ایشان نویسندگان متعهد را به دعوت مردم در پشتیبانی از دفاع مقدس و ایستادگی و مقاومت فرا می خواند.
« این نویسندگان این گویندگان این اطمینان را بر ملت ایجاد کنند که ما تا آخر ایستاده ایم»
(همان ج۱۳۴، ص ۲۸۷).
در مجموع حضرت امام(ره) ضمن ساماندهی و بسیج همه جانبه ملت و نیروهای مسلح برای حضور هماهنگ و موثر در عرصه دفاع مقدس، کلیه فعالیتهای سیاسی، تبلیغی و رسانه ای را با مسایل جنگ بعنوان مساله اصلی کشور مرتبط می ساختند، تا دفع تجاوزات دشمن در رأس سیاست های کلان نظام جمهوری اسلامی باشد و همواره رزمندگان اسلام بصورت همه جانبه پشتیبانی شده، و از هر گونه آسیب به روحیه مردم و رزمندگان جلوگیری شود.
۶٫ امام و توجه به روحیه رزمندگان اسلام
کلمات دلنشین و روح بخش حضرت امام ( ره) ، پیامها و سخنرانی های ایشان در دل و جان رزمندگان اسلام اثر معجزه آسا و شگرفی داشت. جملاتی که حضرت امام (ره ) خطاب به رزمندگان در پیام های تبریک به مناسب پیروزی ها در عملیاتی های مختلف می نوشتند، خستگی های عملیات را از یاد می برد. و نشاط ، شور و شوق اولیه رزم و روح حماسه را در آنان زنده می ساخت. جملاتی مانند :
« آفرین بر شما که میهن خود را بر بال ملائکه ا… نشاندید و در میان ملل جهان سرا افراز نمودند»
( همان ، ج ۱۹ ، ص ۲ )
« ما همچون سیلی خواهیم زد به صدام و حزب بعث عراق ، که دیگر بلند نشود از جای خودش»
( همان ، ج ۱۳ ، ص ۱۲۵ )
« ما برنده جنگ هستیم و هیچ تریدی دراین نیست .» ( همان ج ۱۳ ، ص ۱۲۵ )
از ویژگی های دیگر رهبری حضرت امام (ره) در دفاع مقدس این بود که تلاش ها و زحمات فرماندهان را نادیده نمی گرفتند و اگر به دلائلی مشکلات نا خواسته، خسارات، ضایعات و تلفات انسانی و عدم فتح وجود داشت هیچگاه روحیه ها را تضعیف نمی کردند بلکه با ظرافت و لطافت خاص و با بکارگیری واژه ها و تدابیر زیبا روحیه فرماندهان و رزمندگان را تقویت می نمودند . عملیات ناموفق بدر از دشوارترین شرایط پیش آمده در دفاع مقدس بود. سختی شرایط عملیات، دشواری وضعیت جغرافیایی منطقه، عدم امکان پشتیبانی نیروهای تک رو در خط مقدم، آتش شدید و پرحجم دشمن در منطقه و استفاده از سلاح های شیمیایی باعث نا کام ماندن طرح های عملیاتی فرماندهان و عقب نشینی رزمندگان اسلام شد. به طور طبیعی این شرایط سخت و دشوار، موجب فشار روحی و روانی بر فرماندهان جنگ و از هم گسیختگی یگانهای رزمی در منطقه می شد و حالت یأس و دلسردی را بر جبهه ها و مدیریت جنگ حاکم می کرد مقام معظم رهبری حضرت آیت ا …
خامنه ای مدظله العالی درباره این ناکامی ظاهری و عدم فتح ها در دفاع مقدس و تعبیر جالب و روحیه بخش حضرت امام (ره ) می فرمایند:
«در سخت ترین اوقاتی که در جنگ به ما ضربه وارد می شد، امام با آن دل بزرگ و با آن ناصیه منور الهی امید می داد، در ماجرایی ضربه سختی خوردیم، خدمت امام آمدند و گفتند ما شکست خوردیم. فرمودند: نه شکست نبود، عدم فتح بود، یعنی ما پیروز نشدیم . شما ببینید یک حادثه را دو گونه می شود معنی کرد، هزار نفر از ما کشته شدند، پنج هزار نفر کشته شدند، اما دو گونه می شود تفسیر کرد. تفسیر شکست، تفسیر عدم فتح، معنای فرمایش امام این بود که طوری نشده است می خواستند پیروز بشوند. اما هنوز نشده اید. همیشه اینطور به ما امید می داد.» ( حدیث ولایت، ج۸ ، ص ۵۴)
در جمعبندی این بخش می توان گفت، رهبری فرهیخته و الهی حضرت امام خمینی(ره)، یکی از عوامل پر اهمیت، و احتمالا بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی و جهادی در شهروندان جامعه و رزمندگان در طول دفاع مقدس است. به تعبیری رهبری در این دوره حساس توانست، شوروشعف وصف ناپذیری در رزمندگان و شهروندان جامعه ایجاد وآنان را مستعد هر نوع جانفشانی،ایستادگی و مقاومت سازد.
۳-۳- فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی
تأمل و ژرف نگری در همه جلوه های دفاع مقدس، همچون چشمه هایی بودند که از قله های مرتفع کربلا سر چشمه می گرفتند . گویی خونی که در روز عاشورا بر خاک تنیند، داغ کربلا چکیده ، در رگ نوجوانان ، جوانان و پیران جاری بود. رزمندگان که در جبهه ، سنگر به سنگر ، بی خوف و بی پروا، شوریده و عاشق می جنگیدند و زخم و شهادت و اسارت را به جان می خریدند. فرهنگ عاشورا، جریان ذهن و روح آنها بود خواندن زیارت عاشورا، برپایی مراسم سوگواری برای اباعبدالله ، یادآوری همواره حماسه ها، ایثارها و شهادت خانواده و اصحاب اباعبدالله، و تطبیق صحنه ها با عاشورای اباعبدالله، ویژگی همه رزمندگان بود. ( سنگری، ۱۳۸۰، ص۶۹-۷۰)
فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر رفتار و تولیدات تبلیغی ما کاملاً حاکم بود.
آمیزه ای از حماسه و عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، درون مایه همه اقدامات از جمله تبلیغات جبهه و جنگ بود. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان خطر و جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. مقام معظم رهبری حضرت آیت ا…. العظمی خامنه‌ای در این باره می فرمایند:
«روح نهضت ما و جهت گیری و پشتوانه پیروزی آن ، همین توجه به حضرت ابی عبدالله (ع) و مسایل مربوط به عاشورا بود. شاید برای بعضی‌ها ، این مسأله قدری ثقیل به نظر برسد، لیکن واقعیت همین است. هیچ فکری- حتی در صورتی که ایمان عمیقی هم با آن همراه باشد- نمی توانست توده های عظیم میلیونی مردم را آن چنان حرکت بدهد که در راه انجام آنچه احساس تکلیف می کردند، در انواع فداکاری ذره ای تردید نداشته باشند. » ( دیدار علما و روحانیون درآستانه محرم ۱۱/۵/۶۸)
حضرت امام خمینی (ره) شهادت ها، پیروزی ها و فداکاری های مردم را محصول کربلا می دانست و پس از هر پیروزی می کوشید تا حلقه اتصال به کربلا را قوی تر و ارتباط روحی و معنوی رزمندگان را با عاشورا مستحکم تر سازد در عملیات ظفرمند فتح المبین در پاسخ به پیام فرماندهان نظامی فرمودند:
«اکنون ملت ما دریافته است که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» مجالس حال و دعای اینان
(رزمندگان اسلام) شب عاشوراهای اصحاب سید الشهدا را در دل زنده می کند.» ( صحیفه نور ، ج۱۶، ص ۹۹)
بنابراین در دفاع مقدس با استفاده از سرمایه فرهنگ و روح عاشورایی و نهضت اباعبدالله الحسین(ع) و فداکاری فرزندان و یاران او، فرهنگ و ادبیاتی رویش پیدا کرد که در همه گفتارها خطابه ها ، رهنمودها ، مکاتبات، داستانها، وصایا، بیانیه ها، شعارها و سرودها، محتوای مراسم تودیع، استقبال و اعزام رزمندگان به جبهه ها، مراسم تشییع شهدا، سفارش ها، آداب و سلوک رزمندگان و آزادگان و…… ظهور و بروز یافت. و رفتار و روحیه رزمنذگان را متاثر می ساخت. همانگونه که با این منطق پیروزی انقلاب اسلامی برای اولین بار در جهان معاصر، مهره اصلی استکبار جهانی را شکست در همه عرصه ها از انقلاب اسلامی از جمله دفاع مقدس، سرمایه اصلی و اطمینان بخش همه مجاهدان فی سبیل الله بوده است. روح و درون مایه اصلی تبلیغات جنگ، شیوه ها و روش های آن هم متأثر از فرهنگ عاشورا بود. و در کلیه تولیدات و فعالیتهای تبلیغاتی ادبیات عاشورایی نمود و جلوه گر بود. نمونه هایی از آن در نامگذاری عملیات ها و رمزهای آنها، نامگذاری یگانها و محورهای عملیاتی ، متن پیشانی بندها، پرچم ها و تابلو نوشته دفاع مقدس مشاهده می کنیم.
یکی از جلوه ها و نمودهای عاشورا در فرهنگ دفاع مقدس نامگذاری لشکرها، گردانها، گروهان ها، پادگان ها و قرارگاهها و حتی سنگرهای رزمندگان به نام های آشنای کربلا است. لشکرهای ۱۰ سیدالشهداء، ۱۴ امام حسین(ع)، ۲۵ کربلا، ۳۱عاشورا و ۴۱ ثارالله و ۳۲ انصار الحسین و تیپ های ۴۴ قمر بنی هاشم، ۵۷ ابوالفضل، ۶۱ محرم، ۱۰ محرم، ۲۷ حضرت ابوالفضل، یکم ثارالله، و ۲و ۳و عاشورا ، ۷۹ اباعبدالله، ۸ محرم، ۲ کربلا و گردان های علی اکبر، سید الشهدا، زهیر، قمر بنی هاشم، حبیب بن مظاهر، مسلم، زینب، ابوالفضل، حر ، علقمه، ذوالجناح و …… نمونه هایی از این نامگذاری ها می باشد. ( مرکز تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه ، ۱۳۸۲، ص ۲۱۰- ۲۲۵)
مناطق آزاد شده، محورهای عملیاتی، سنگر های جمعی، حسینه ها و نمازخانه ها عمدتاً با نام هایی که با فرهنگ عاشورا پیوند داشت، نامگذاری می شد. اعزام های سراسری، محلی و منطقه ای چه به لحاظ شیوه اعزام و چه به لحاظ نامی که بر پیشانی رزمندگان و هر اعزام نقش می بست راوی عاشورا و عشق به کربلا بود. بدرقه پر شکوه مردم با صلوات، زیارت عاشورا و شعارهای حسینی همراه بود. نخستین اعزام بزرگ، را بنام کاروان «راهیان کربلا» در تاریخ ۲۳/۸/۶۴ و اعزام کاروان « وارثان عاشورا» در تاریخ ۲۶/۷/۶۵ و اعزام « کاروان نینوایی » را در ۱۷/۷/۶۵ به عنوان نمونه می توان نام برد. (همان، ص ۲۱۰)
همچنین نام و رمز بسیاری از عملیات ها در طول هشت سال دفاع مقدس از عملیات امام
مهدی (عج) در تاریخ ۲۶/۱۲/۵۹ تا عملیات مرصاد در تاریخ ۵/۵/۶۷، عملیات، نام یا رمز و یا نام و رمز عاشورایی و کربلایی دارند که از این تعداد، نام ۱۹ عملیات و رمز ۱۴ عملیات عاشورایی است. این
نامگذاری ها از ادارکات، ایمان و معرفت عاشورایی رزمندگان اسلام سر چشمه می گیرد و گواه آن است که نام حسین(ع)، عاشورا و کربلای او الهام بخش، راهنما و پشتوانه روحی و فکری هشت سال دفاع مقدس بوده است. ده عملیات بنام کربلا (کربلا ی ۱ تا ۱۰)، چهار عملیات بنام عاشورا (عاشورای ۱ تا ۴) و عملیات های محرم و مسلم بن عقیل و استفاده از نام مبارک سید الشهداء، یا اباعبدالله الحسین، یا زینب، یا ابالفضل العباس، یا حسین مظلوم و لبیک یا حسین در عملیات های مختلف به عنوان رمز نمونه هایی از این نامگذاری ها و الهام از فرهنگ و ادبیات عاشورایی است. (همان،ص ۲۱۲ )
از نمونه های بدیع و زیبا جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس که هنوز هم در جامعه در جریان است، فرهنگ پیشانی بند ها است . پیشانی ، بارزترین و اولین منطقه آشکار انسان است برخی مجاهدان آن گونه که در تاریخ اسلام آمده است . از پیشانی بند بهره می گرفته اند. نوشته های کوتاهی که نشانه ایمان، باور و آرمان رزمندگان بود، زینت بخش پیشانی بندها می شد . عمده این نوشته ها به کربلا ، عاشورا و اباعبدالله (ع) اشاره داشت برخی از نوشته ها عبارت بود از « یا ابا عبدالله» ، « یا حسین »، « زائر کربلا» ، یا حسین شهید» ، «یا ابوالفضل» ، «یا زینب» ، «مسافر کربلا» ، «لبیک یا حسین»، «تا کربلا راهی نیست»، «یا زیارت یا شهادت»، « السلام علیک یا اباعبدالله »، فدای لب تشنه حسین»، «کل ارض کربلا» و « کل یوم عاشورا» . این نوشته ها بعد ها ، خود در حوزه سروده ها ، نوحه ها، خاطراه ها ، فیلم ها و همه قلمرو های ادبی و هنری دفاع مقدس راه یافت و به عنوان شاخص دفاع مقدس در کنار پرچم ها و تابلو نوشته ها که نمود و جلوه های جبهه بودند ، قرار گرفت ( همان ، ص ۲۱۳ )
تابلو نوشته ها در طول جاده هایی که به جبهه ختم می شد،کنار سنگرها در ورودی و داخل
پادگان ها و در همه جغرافیا به وسعت جبهه ها و حتی همه کشور به ویژه راههای اصلی منتهی به مناطق عملیاتی پیام رسان ادبیات فرهنگ و عاشورایی بود. متن بسیاری از این تابلو نوشته ها شامل آیات قرآن، احادیث و روایات، جملات حضرت امام(ره) ، واژگان تداعی کننده کربلا و عاشورا، اشعار و سروده های شور آفرین و حماسی و …… را شامل می شد که عبارت و محتوای پیشانی بندها ، نام یگان ها، مسیر ها و محورها و نام و رمز عملیات ها و… این ادبیات هماهنگ بود. در جمع بندی می توان گفت هیچ موضوعی به اندازه کربلا و عاشورا محور و موضوع تابلو نوشته ها نبود این پیوند درونی و روحی رزمندگان با اباعبدالله الحسین(ع) و فرهنگ عاشورا ، جان مایه جبهه ها، حرکت بخش و عامل بسیاری از پیروزی ها بود. و تبلیغات جبهه و جنگ در طول دفاع مقدس تلاش می کرد با استفاده از شیوه ها و روش های مختلف مبتنی بر این ادبیات و فرهنگ روحیه حماسی را در مردم حفظ و تقویت نماید.
بعنوان جمعبندی این بخش می توان گفت؛ فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر گفتمان، عواطف، رفتار و تولیدات تبلیغی و رسانه ای حاکم بود، آمیزه ای از حماسه، عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان ابی عبدالله الحسین(ع) و کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، که درون مایه همه اقدامات از جمله رفتار رزمندگان را شکل می داد. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. بنابراین، بسیاری از شاخص های روحیه حماسی نظیر ولایت مداری، شجاعت و ایستادگی، ایثار و مقاومت، دشمن ستیزی، توکل و اعتماد به نصرت الهی در دوران دفاع مقدس، متاثر از پشتوانه فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی است
۳-۴- نگرش مردم نسبت به دشمن
یکی از عواملی که در تغییرات روحیه دفاعی ملت ها مؤثر است نگرش آن مردم نسبت به عقاید و ارزش های دشمن است. اینکه دشمن در ادراک یک ملت کافر، خون‌آشام، شیطان ، ضد مردم و متجاوز به حقوق زنان و کودکان معرفی شود. همه این موارد میتوانند در نوع تفسیر و ادراک آن ملت از صحنه نبرد و در نهایت میزان آمادگی آنان مؤثر باشد . ( سلیمانی، ۱۳۸۵، ص۲۶)
حضرت امام خمینی (ره) جنگ را به عنوان بخشی از تهدید استکبار جهانی، جنگ جهان کفر علیه جمهوری اسلامی تعریف کرد. با این اقدام یک جریان بهم پیوسته تهدید درکشور به وجود آورد، با این تعریف صدام در کنار آمریکا و اسرائیل قرار گرفت. این نگرش راهبردی به جنگ تحمیلی و دشمن در ملت ایران باعث شد که در روزهای آغازین جنگ، استراتژی و اهداف دشمن در رویارویی با انقلاب اسلامی با شناخت عمیق و ژرفی که امام (ره) از آن داشت، برای ملت مشخص گردد. و ملت، جنگ تحمیلی را در ادامه اقدامات استکبار جهانی برای مقابله با انقلاب اسلامی و توسط یک سر سپرده آن تفسیر نماید.
« ملت ما به جرم این که می خواهد به اسلام خدمت کند و به اسلام بر گردد…. و تحت لوای اسلام زندگی کند…… به ما از هر طرف حمله کردند . حمله نظامی ( حادثه طبس )، توطئه کودتا و اخیراً هم حمله نظامی به دست یک نفر سر سپرده به اسم صدام حسن.» ( همان ج ۱۴، ص ۱۰۸)
این نگرش نسبت به جنگ موجب شد که؛
اولاً تبلیغات عراق را که علل جنگ را پدیده ای دفاعی و اجتناب ناپذیر برای عراق می دانست و عللی همچون دخالت های ساختگی ایران در امور داخلی عراق را مطرح می کرد، خنثی نمایند.
ثانیاً وحدت استراتژیک در سطوح مختلف کشور در مقابله با تهدید به وجود آید.
و ثالثاً اعتماد به نفس ، انسجام و روحیه حماسی در کشور افزایش یابد.
امام خمینی(ره) با دیدگاه عرفانی و معنوی خود، جنگ تحمیلی را برای ملتی که به تازگی از قید استبداد رژیم ستم شاهی رهایی یافته بود. یک «امتحان الهی» معرفی می کند و با توجه به منافع معنوی جنگ برای انسجام ملت و رشد انقلاب اسلامی در جهان می فرماید:
«وقتی یک جنگی شروع می شود، ملت ما بیدار می شود، بیشتر متحرک می شود.» ( صحفیه نور،
ج ۱۳، ص ۱۵۷)
امام در تفسیر جنگ تحمیلی، علل تجاوز دشمن را جلو گیری از صدور انقلاب اسلامی، اسلام خواهی نظام جمهوری اسلامی، دشمنی شیطان بزرگ و توسعه طلبی رژیم عراق معرفی می نماید و در ماهیت جنگ تحمیلی برای از بین بردن زمینه بروز شبهات در مورد اسلامی بودن کشور و مردم عراق، با بصیرت کامل ماهیت جنگ علیه عراق را جنگ اسلام کفر، جنگ حق و باطل و در نهایت جهاد دفاعی معرفی می نمایند. و این تفسیر از جنگ توسط حضرت امام(ره)، نگرش ملت ایران و مردم را برای حضور در صحنه نبرد و پشتیبانی از جبهه های جنگ آماده می سازد. نسبت به جنگ به عنوان «دفاع مقدس» شکل می دهد.(شیدائیان، ۱۳۸۲ ص۳۷-۵۲).
«از این که طولانی شده است جنگ، نمی‌هراسیم جنگ به نفع اسلام و ما حق هستیم و حق بر باطل پیروز است.» ( همان ج۱۵، ص۲۲۹)
«ما حزب بعث را می شناسیم و می دانیم که این ها به اسلام عقیده ندارند و دشمن اسلامند و اسلام را خار راه خودشان می دانند»( همان ، ج۱۵،ص۱۹۷).
« قیام این (صدام) نسبت به ایران، قیام کافر بر مسلم است و قیام لشکر کفر بر لشکر اسلام است»
(همان، جلد ۱۲، ص۹۲).
«صدام در تهاجم خود به این کشور اسلامی نقشه سیادت خود بر اعراب و منطقه و ژاندارمی خلیج فارس را تعقیب می کند» ( همان ، ج ۱۹، ص ۲۹۲ ).
«جرم واقعی ما از دید جهانخواران و متجاوزان ، دفاع از اسلام و رسمیت دادن به حکومت جمهوری اسلامی به جای نظام طاغوت شاهنشاهی است» (همان ، ج۱۹، ص ۹).
«ما از کشور خود دفاع می کنیم، دفاعی که عقلا و شرعا واجب است» (همان ، ج ۱۳ ، ص ۱۱۱).
در این بخش می توان گفت؛ مردم ایران که تازه طعم شیرین رهایی از ظلم ستم شاهی را چشیده بودند، با هدف حفظ و حراست از اسلام و انقلاب اسلامی و با اشاره امام راحل(ره) به جبهه ها شتافتند و با این اعتقاد که دشمن به قصد نابودی اسلام و انقلاب جنگ را تحمیل نموده، با تمام توان وارد میدان جنگ شده و از جان و مال خویش در این راه دریغ نکردند. بنابراین دفاع مقدس ملت ایران، در ادامه دفاع از انقلاب اسلامی تفسیر گردید. این تفسیر روح ایستادگی و مقاومت را افزایش داد. این نگرش به دشمن توسط رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس بگونه ای بود که هیچگاه تردیدی برای مقابله و مبارزه با دشمنان بوجود نیامد. و دفاع امری عقلایی، شرعی و ملی به شمار آمد.
۳-۵- مدیریت تبلیغات جنگ در کشور
مدیریت تبلیغات جنگ در جمهوری اسلامی ، با برآورد و تحلیل از شرایط سیاسی و نظامی زمان جنگ و با استفاده از شیوه های مختلف موثر و متنوع تلاش می کرد که بر ادراک ، روحیات و کنش مردم و رزمندگان با توجه به نیازهای مختلف دفاع مقدس موثر باشند . بنابر این هدف اصلی در تبلیغات دفاع مقدس در محیط ملی حفظ و تقویت حماسی- دفاعی بود که با انتقال پیام و شناساندن ابعاد مختلف جنگ انجام می شد . این اهداف متاثر از رهنمودهای حضرت امام(ره) ازطریق ستاد تبلیغات جنگ، رسانه ها و واحد های تبلیغی در نیروهای مسلح پی گیری می شد . تبلیغات جنگ علاوه بر هدف توسعه روحیه حماسی هدف دیگری را پی گیری می کرد و آن مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی بود . بنابر این، تبلیغات از یک طرف همراه رزمندگان اسلام در همه مراحل جنگ بود واز عوامل موثر حرکت دهنده انگیزه های معنوی و اعتقادی در همه شرایط محسوب می‌گردید و از طرف دیگر از اهداف و سیاست های رهبری پشتیبانی می نمود وروحیه حماسی را برای پشتیبانی از جنگ در کشور حفظ و تقویت می کرد. همچنین در محیط خارجی تلاش می کرد اقتدار، عزت و روحیه حماسی ملت ایران را به نمایش گذاشته و دشمن را در اهداف خود ناکام سازد. با استفاده از موارد فوق اهداف نظام تبلیغی جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس عبارت بود از:
۱٫ توسعه روحیه حماسی در مردم ایران در شرایط مختلف جنگ
۲٫ توسعه روحیه رزمی در رزمندگان اسلام در شرایط مختلف نبرد
۳ مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی ملت ایران
۴٫ ترسیم ایستادگی، اقتدار و تسلیم ناپذیری ملت ایران در سطح منطقه و جهان
این اهداف را می توان به محورهای و خطوط تبلیغی زیر تقسیم نمود:
۱٫ تبلیغ و ترویج مواضع و رهنمودهای حضرت امام (ره) در مورد جنگ
۲٫ تقویت روح مقاومت وایستادگی در برابر دشمن
۳٫ افزایش باور و اعتقاد به نفس در ملت و رزمندگان اسلام در ادامه جنگ تا پیروزی
۴٫ برجسته سازی و تبیین صحیح پیروزی های رزمندگان اسلام
۵٫ انتقال جلوه های معنویت و ایثار جبهه ها در سراسر کشور
۶٫ تقویت روحیه شهادت طلبی و تبیین زیبایی های شهادت و دل کندن از دنیا
۷٫ تجلیل از رزمندگان ، ایثار گران و خانواده های ایشان
۸٫ زنده کردن یاد اسوه های جهاد و شهادت در تاریخ شیعه
۹٫ برجسته سازی جنایات دشمن ( بمباران شهرها ، کشتار مردم بی گناه ، نقض مقررات بین المللی در جنگ توسط دشمن ، بمباران شیمیایی و ……….)
۱۰٫ ترویج اندیشه دفاع و جهاد در فلسفه سیاسی اسلام
۱۱٫ ترویج و تحکیم وحدت و انسجام ملی در کشور و جبهه های جنگ
۱۲٫ تبیین پیوستگی انقلاب و جنگ ( تفسیر جنگ به عنوان تداوم انقلاب )
۱۳٫ تبیین ماهیت تجاوز دشمن
۱۴٫ ترسیم چهره واقعی صدام و حزب بعث عراق به عنوان مظهر شرارت در منطقه
در جمعبندی این بخش می توان گفت؛ مدیریت تبلیغات و رسانه ها در جنگ در طول دفاع مقدس، در شکل گیری احساس اطمینان و امید، اعتماد به نفس و خودباوری، ایستادگی و مقاومت در مردم ایران و رزمندگان و در نهایت توسعه روحیه دفاعی وحماسی دارای نقش قابل توجهی بود. این اهداف با ابزارها و روش های مختلفی که در بخش بعدی به آن اشاره می شود، در طول دفاع مقدس پی گیری می شد.
۴- روشهای توسعه روحیه حماسی در دوران دفاع مقدس
۴-۱- خطابه و سخنرانی
موثرترین و فراگیر ترین روش توسعه روحیه حماسی در دفاع مقدس ، استفاده از روش خطابه و سخنرانی به ویژه توسط علمای دین در سراسر کشور و جبهه های جنگ است. در دفاع مقدس از این روش به عنوان روشی بسیار موثر و کارآمد در همه بخش های کشور جهت تعبیین ابعاد دفاع ملت ایران، آگاهی بخشی نسبت به اهداف دشمن و تحریض و تشویق اقشار مختلف مردم در پشتیبانی از جنگ و همچنین حفظ و تقویت روحیه رزمندگان و قدرت ایستادگی و مقاومت آنان در برابر دشمن بهره گرفته شد. تلاش برای توجیه و آگاهی بخشی و قانع کردن دیگران با استفاده از خطابه و سخن دارای تاریخی طولانی است و در حال حاضر هم اثر بخشی خود را به عنوان یکی از روش های موثر در برانگیختن گروهای مختلف مخاطب با وجود روشها و ابزارهای نوین ارتباطی از دست نداده است. در طول تاریخ سیاستمداران، شعرا، فرماندهان جنگی و… تلاش نموده اند با استفاده از جاذبه کلام، احساسات مردم را برانگیخته و آنان را پشتیبانی از سیاست های مورد نظر آماده و همراه نمایند.
خطابه ها و سخنرانی های حضرت امام (ره) در طول جنگ نقش اول را در ایجاد آرامش، حفظ و توسعه روحیه حماسی مردم و رزمندگان داشت. خطبه های نمازهای نماز جمعه در طول جنگ به ویژه خطبه های نماز جمعه تهران توسط مقام معظم رهبری حضرت آیت ا… خامنه ای و آیت هاشمی رفسنجانی در تبیین مسائل جنگ و آگاهی بخشی و حفظ روحیه مردم نقش بسیار محوری و تعیین کننده داشت.
مراجع عظام تقلید و عالمان دینی با صدور فتواء مواضع خود را نسبت به جنگ، به عنوان جهاد دفاعی و اسلامی ملت ایران اعلام کردند بلکه در بسیاری از صحنه های جنگ مستقیماً حضور یافتند. حضرت آیت ا… العظمی خامنه ای در دوران دفاع مقدس با قلبی مملو از عشق به جهاد و شهادت، بسیاری از اوقات گرانبهای خود را در جبهه های حق علیه باطل با لباس رزم گذارند که حضور ایشان ، در خاطر بسیاری از فرماندهان و رزمندگان همچنان زنده است. این حضور که به عنوان نماینده حضرت امام در شورای عالی دفاع و یا رئیس شورای عالی دفاع بود در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام در قرارگاه های فرماندهی جنگ و سنگرهای رزمندگان در خطوط مقدم بسیار موثر بود. آیه الله هاشمی رفسنجانی به عنوان جانشین فرمانده کل قوا و خطیب نماز جمعه تهران، همچنین دارای نقشی برجسته در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام و انجام عملیات روانی علیه دشمن داشت. عالمان برجسته و عارفان گرانقدر همچون مرحوم آیت ا… العظمی بهاء الدین، مرحوم آیت ا… میرزا جواد آقا تهرانی و شهیدان محراب از جمله؛ آیت الله اسدالله مدنی امام جمعه تیریز، آیت ا… عطاء الله اشرافی اصفهانی امام جمعه کرمانشاه، آیت ا… صدوقی امام جمعه یزد، حجت الاسلام و المسلمین فضل الله محلاتی، حجت الاسلام و المسلمین شهید شاه آبادی، مرحوم آیت ا… قاضی دزفولی و … نمونه ای بودند که همواره در جبهه های جنگ روحیه بخش بود. و با حضور خود در بین فرماندهان و رزمندگان جبهه ها خاطرات و لحظه های جاودانه ای را بر جای گذاشتند.خطابه های و سخنرانی های پرشور و حماسی فرماندهان محبوب جنگ در بین مردم و رزمندگان به ویژه در قبل و بعد از عملیات ها جهت تبیین ابعاد پیروزی، توجیه شرایط نبرد و عملیات آتی پیش بینی شده در تحریض و تقویت روحیه حماسی و نبرد بسیار تعیین کننده بود.
۴-۲- رسانه ملی
صدا و سیما به عنوان رسانه ملی، در طول دفاع مقدس از نقش و جایگاه ویژه ای در حفظ و توسعه روحیه حماسی برخوردار بود، تقویت اعتماد مردم نسبت به رهبری تقویت و انسجام ملی، تبیین پیروزی های رزمندگان اسلام، پشتیبانی از اهداف و سیاست های جنگ ، تجلیل از رزمندگان وایثارگران جبهه های جنگ را می توان از جمله محورها و خطوط تبلیغی صدا و سیمای جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس نام برد.
رادیو به عنوان ابزار رسانه شنیداری از سه عنصر کلام ، موسیقی، و صدا شکل گرفته که تبلیغات رادیویی از این طریق صورت می گیرد در طول دفاع مقدس عام ترین و بیشترین مخاطب را در بین ابزارهای ارتباطی هم در داخل بخش های مختلف کشور و همچنین در سراسر جبهه های جنگ داشت و از تاثیر بسیار بالایی برخوردار بود. پخش سرودها و آهنگ های انقلابی و حماسی، اخبار و گزارش های مربوط به پیروزی های رزمندگان در جبهه های توسط این فرستنده هایی که برنامه های آنها از طریق خودروهای مجهز به سیستم های صوتی(بلندگو) پخش می گردید دارای تاثیر فوق العاده بر روحیه حماسی مردم و روحیه رزمی رزمندگان داشت.
۴-۳- مطبوعات
مطبوعات به ویژه روزنامه های کثیرالانتشار و سراسری در دفاع مقدس از جایگاه و نقش موثری برخوردار بود. انعکاس حماسی آفرینی و پیروزی های رزمندگان اسلام و جبهه های جنگ، تجزیه و تحلیل و افشاء اهداف تبلیغات و عملیات روانی دشمن، تقویت اعتماد و همبستگی مردم به نظام و اهداف سیاست های کشور در دفاع مقدس و تجلیل از شهداء رزمندگان و ایثارگران و … بخشی از محورهای تبلیغی مطبوعات در زمان جنگ به شمار می آید. عکاسان و خبرنگاران مطبوعات با حضور خود در جبهه های جنگ به ویژه در زمان عملیات های رزمندگان اسلام قابل توجهی در پوشش اخبار جنگ داشتند.
۴-۴- هنر و ادبیات
هنر و ادبیات در دفاع مقدس، به صورت خود جوش و فراگیر در قالب شعر، موسیقی ، نقاشی، خطاطی، داستان، نمایش و سینما همپای دفاع مقدس رشد کرد و پس از جنگ به بالندگی و رشد خود افزوده است. یکی از جلوه‌های که در خدمت دفاع مقدس قرار گرفت، شعر حماسی بود که در افزایش روحیه حماسی در کشور تاثیر بسزایی داشت. این تاثیر، مرهون ویژگی های محتوایی و مضمونی سروده ها و اشعار ویژه مقدس بود. شعر دفاع مقدس در دعوت و تشویق به جبهه بسیار موثر است. در تقویت روحیه رزمندگان نقش والای داشت. سرودهای حماسی دفاع مقدس با ریتم های کوبنده آن سراسر کشور و جبهه ها را تحرک و هیجان می بخشید. در طول دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران، هنرمندان موسیقی دان کشور در کنار دیگر هنرمندان روحی از حماسه و شکوه را به ملودیهای خود بخشیدند و با ساختن آهنگ های مناسب برای اشعار حماسی در تقویت روحیه رزمندگان و مردم پشت جبهه تلاش موثری بعمل آوردند. عنصر اصلی موسیقی های رزمی و حماسی بشارت فتح و پیروزی و تشویق و دعوت به جبهه و پایداری و استقامت در برابر دشمن بود.
یکی دیگر از جلوهای هنر و ادبیات در دفاع مقدس، نقش و جایگاه هنرهای تجسمی به ویژه خطاطی، نقاشی طراحی، عکاسی و… بود. هنرمندان در این بخش با ابتکار و خلاقیت خود آثار هنری موثری را در ایجاد شور و هیجان درجبهه ها می آفریدند. تابلو نوشته های جنگ یکی از فراگیرترین ابزار تبلیغی یگانها بود که هنرمندان خطاط و نقاش جنگ با آثار خود ارزش های جهاد، شهادت، فداکاری، رشادت و ایستادگی رزمندگان، پیام های این هنری روحیه بخش بود. عکاسان و فیلمبرداران جنگ که شهیدانی را هم تقدیم نمودند همپای دیگر هنرمندان با تصاویر خود از لحظه ماندگار دفاع مقدس این رسالت را به خوبی بر دوش داشتند و با آثار خود در توسعه روحیه حماسی وجاودانی ارزش های آن دوران نقش ممتازی بر عهده داشتند.
۵- خلاصه و نتیجه گیری
روحیه ملی مهمترین عامل قدرت ملی و روحیه رزمی یکی ار اصول پیروزی در جنگ به شمار می آید. روحیه با نوعی از آمادگی داوطلبانه ، شجاعانه، خودباوری و اعتماد به نفس ، شجاعت و نشاط مشخص می شود. روحیه قوی متاثر از عوامل مختلف فرهنگی، روانشناختی، تاریخی و اجتماعی، افزایش و کاهش می یابد. امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتش و مردمان کشورهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. روحیه حماسی، که از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. ابعاد مختلف آن تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع در این نوشتار این سوال مطرح شد، که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است.
نخستین عامل موثر بر روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام، باورهای دینی است. زیرا این عامل اهداف را متعالی و دفاع در راه آنرا تبیین می کرد و مردم را برای دفاع می انگیخت. ایمان به خدا، اطمینان، اعتماد به نفس و روح ایستادگی و مقاومت را در مردم و رزمندگان افزایش داد. رهبری الهی، فرهیخته و کاریزماتیک حضرت امام خمینی رضوان الله علیه پر اهمیت ترین عامل دیگر، و عاملی بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی در شهروندان جامعه و رزمندگان اسلام بود. امام با تبیین ماهیت و ابعاد جنگ تحمیلی، مردم ایران و نیروهای مسلح را برای دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی برانگیخت. و با اتخاد تدابیر و رهنمودهای خود، شور و شعف وصف ناپذیری در جامعه و جبهه های جنگ ایجاد و آنان را مستعد هر نوع جان فشانی و ایستادگی در برابردشمن نمود. تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی تاثیری اساسی است.فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه ساز پیروزی آن در مراحل مختلف بوده است، بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی و پیروزی در دفاع مقدس نیز محسوب میگردد. روحیه شهادتطلبی ، آزادگی ، عزّت نفس ، مبارزه با ظلم وستمگری، ایستادگی و مقاومت، ولایت پذیری و لبیک به امام و ولی امر جامعه، جلوه هایی از تاثیرپذیری مردم و رزمندگان اسلام از فرهنگ عاشورا است. که در رفتار، شعائر و نمادهای دفاع مقدس ظهور و بروز جدی داشت. علاوه بر عوامل مذکور، نگرش مردم نسبت به دشمن و مدیریت تبلیغات جبهه و جنگ سایر عواملی است، که در توسعه و حفظ روحیه حماسی دفاع مقدس موثر بود.
امروز یکی از وظایف مدیران منابع انسانی در سازمان های نظامی، آمادگی جسمانی یا پرورش روحیه جنگی به شمار می آید . بنابراین، آسیب شناسی قدرت بدنی و مقابله با آفتهای روحیه جنگی از اولویت های مهم در سازمانهای نظامی است. انرژی اعتماد و اطمینانسازی در گستره پهناور بوروکراسی ارتشها در دو سطح ستاد و صف، دارای رشتههای مادی شامل تسلیحات، تجهیزات، اداوت و پشتیبانی و رشتههای معنوی شامل روح همکاری، اعتماد، فداکاری و از این قبیل است. آموزش، ایمان، انضباط فرماندهی و فرمانبرداری، سلسله مراتب نظامی، روح فداکاری و همکاری و مهمتر از همه، حمایت بیشائبه از نیروها تحت هر شرایط زمانی و مکانی، می تواند انرژی روحیه جنگی را در کالبد قدرتمند آمادگی جسمانی ذخیره کند. بنابراین کالبد جسمانی قوی ارتشها سلسلهها با سلسله اعصاب روحیه جنگی و بعد سلحشوری جنگی هدایت و رهبری میشود. جراحات فیزیکی وارد شده بر کالبد فیزیکی ارتشها و عملیات روانی علیه روحیه جنگی آن، می تواند ارتشها را از پای درآورد.
علاوه بر آنچه اشاره شد، امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتشهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. در این چارچوب فروپاشی روحیه ملی و روحیه رزمی نیروهای مسلح کشور هدف مقدمه فروپاشی ساختارها و نظام دفاعی – امنیتی آن کشور است. ارتشها مدرن امروزی سعی دارند تا از طریق طرحریزی های عملیات روانی و با استفاده از رسانههای گروهی و فناوریهای ارتباطات، روحیه جنگی صفوف نظامیان خود را از غرش تانکها، توپها و هواپیماها رساتر سازند. امروز کمتر شاهد برخورد مستقیم بین نظامیان متخاصم هستیم، بلکه روحیه جنگی طرف مقابل از طریق فناوریهای مدرن ارتباطی در فرایند عملیات روانی، تخریب میشود و ار این طریق یکی از مهم ترین مولفه قدرت ملی کشورها یعنی روحیه حماسی و ملی، همچنین مهم ترین مولفه توان رزم و آمادگی رزمی طرف مقابل یعنی روحیه رزمی، فرو میریزد و در نتیجه در این فرایند شاهد از بین رفتن مقاومت و ایستادگی ملت و نیروهای مسلح در برابر مهاجم خواهیم بود. از این مختصر می توان نتیجه گرفت که روحیه حماسی رزمندگان مورد تهاجم دشمن، بی بدیل ترین عامل برای از میان راندن فشارها و تهدیدات، و فائق آمدن بر دشمنان پر تعداد و مجهز به تجهیزات و فن آوری های مدرن است.
روحیه حماسی، که در برخی متون ( نظیر لباک ، ۱۹۹۱ ) از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود ، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین ، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. و از ابعاد مختلف تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. بدون شک پیروزی رزمندگان و ملت ایران متاثر از عوامل مختلف سیاسی، نظامی، تبلیغی و مدیریتی بوده، لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع این سوال مطرح است که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است. بنابراین هدف در این نوشتار، بررسی عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران است. این بررسی می تواند مدیران، فرماندهان و محققان کشور را حساس تر نماید. تا به این مولفه قدرت نرم ملی در جنگ های آینده توجه بیشتری شود.
دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران حامل فرهنگ و ویژگی های روانشناختی و جامعه شناختی ویژه ای است که آن را از سایر نبردها و جنگ های متعارف به استثنای نبردهای قهرمانان صدر اسلام متمایز می سازد . فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد آمیزه ای از حماسه و عرفان بود و درون مایه آن باورهای دینی و اندیشه دفاعی اسلام بود که حضرت امام (ره) در تبیین و تولید این فرهنگ و ادبیات نقش تعیین کننده ای دارند. تبیین، حفظ و توسعه این فرهنگ به عنوان یکی از مهمترین مولفه قدرت نرم کشور برای بهره برداری از آن درجنگهای آینده ضرورتی جدی است. روحیه حماسی ملت ایران و روحیه رزمی رزمندگان در میدانهای نبرد با دشمن بعثی، یکی از عوامل سرنوشت ساز در دفاع مقدس و دستاوردهای آن بود که آثار و پیامدهای گسترده ای در پشتیبانی از جنگ و پیروزی در میدان نبرد داشت.
مهم اینکه به اقرار تمام صاحبنظران و فرماندهان جنگ، مهم ترین مولفه قدرت ملی و توان رزم در دفاع مقدس، روحیه حماسی و ویژگی های برگرفته از باورها و اعتقادات مردم ایران و رزمندگان اسلام می باشد. سرلشکر غلامعلی رشید یکی از فرماندهان عالیرتبه دفاع مقدس معتقد است، مهم ترین علل ناکامی ارتش عراق در روزهای آغازین جنگ، فقدان برآورد، درک و تحلیل صحیح صدام از مولفه روانی – اجتماعی قدرت ملی ایران بود. ایشان در ادامه می گوید، صدام با برآورد توانایی ها و آسیب پذیری های ارتش ایران و کشور در ماههای اول انقلاب بر این باور بود که قدرت بازدارندگی لازم در ایران وجود ندارد، بنابراین در یک تهاجم پر شدت و همه جانبه چند روزه، می تواند همه اهداف خود را محقق سازد. لکن نتوانسته بود قبل از تهاجم به ایران، قدرت بدنه اجتماعی کشور و توان بسیج کنندگی حضرت امام(ره) را برآورد نماید.(رشید،۱۳۸۶، جزوه درسی دوره عالی جنگ سپاه). همچنین در پژوهش ها و آثار نویسندگان غربی بر این موضوع اذعان شده است. کرامر(۲۰۰۱ ، ص ۲۷ ) در پژوهشی گذشته نگر نشان داده است که « مهم ترین عاملی که موجب شد تا ایران تازه از انقلاب فارغ شده در برابر عراق بر خوردار از حمایت های تسلیحاتی همسایگان و قدرت های بزرگ جهانی، به مقاومتی بی بدیل دست بزند و حکومت عراق را درتحقق مقاصدش ناکام بگذارد ، روحیه جنگجویی ، ایمان انقلابی و انسجام جمعی ملت آن بود ».
یکی از مواردی که در سخنان حضرت امام (ره) و مسئولان جنگ به عنوان امداد الهی در دوران دفاع مقدس مورد توجه است « تحول روحی و معنوی » در بخش عظیمی از مردم به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص است. این تحول در ادامه تحول روحی و معنوی ملت ایران در انقلاب اسلامی و بصورتی عمیق و گسترده تر از آن می توان ارزیابی کرد. این دگر گونی موجب شد، مردم و رزمندگان شیفته‌ی دفاع از اسلام و انقلاب اسلامی گردند و روحیه فداکاری، و ایستادگی و شهادت را به اوج خود رساند. حضرت امام (ره) در این باره می فرمایند.
« این چه روحی است که این ها پیدا کرده اند . چطور شده است که یک دفعه این جهش پیدا شد، سالها زحمت می خواهد تا به آستانه این امر برسد. چه شد که این ها این طور سریع راه را طی کرده اند ؟ این جز این (نیست) که انسان بگوید یک عنایت خاصی است ، از خدای تبارک و تعالی که خدا این عنایت را به این ها کرده است ، این ها فداکاری می کنند و او عنایت می کند.» ( صحیفه نور، ج ۱۹ ، ص ۱۴۴ ) مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه ای در این باره می فرماید.
« دوران جنگ و شرایط خاص آن روزها، برای عده ای از جوانان این مملکت ، یک انقلاب معنوی و حقیقی به وجود آورد . این وصیت نامه شهدا ……. تصویری از انقلاب یک نفر آدم را در آن می بیند» (حدیث ولایت ، ج۶، ص۲۶۶).
بنابراین باید پذیرفت که بسیاری از مردم و رزمندگان اسلام در حماسه دفاع مقدس از نظر روحی متحول و دگرگون شدند و نفس تحمیلی جنگ توسط دشمنان انقلاب اسلامی به عنوان زمینه بروز تحول موجب بروز روحیه حماسی در ملت ایران شد و حضور داوطلبانه و مشتاقانه در صحنه های نبرد و پشتیبانی از ارزش های والای اسلامی و آرمان های انقلاب نشانه های این تحول روحی و معنوی در ملت ایران است.
همانگونه که در سطور بالا اشاره و تعریف شد، روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی. که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این بررسی در دو سر فصل؛ عوامل مؤثر بر روحیه حماسی دفاع مقدس و ابزار و روش های حفظ و توسعه آنرا در بر می گیرد.
۳- عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس
۳-۱- بیداری اسلامی وباورهای دینی
باور در لغت نامه دهخدا به معنای اعتقاد ، ایمان ، تعیین و تصدیق قلبی تعریف شده است . از این رو باور داشتن به یک چیز، مترادف با ایمان و تصدیق قلبی آن چیز می باشد. بر این اساس باورهای دینی، مجموعه ای از حقایق دینی اند که که دینداران ، آگاهانه آنها را از ژرفای جان پذیرفته و به لوازم و مقتضیات آن پایبند بوده و التزام عملی دارند . ( تقی زاده ، ۱۳۸۰ ص ۹۰ ) به عبارت دیگر ، باور آمیزه ای از معرفت و آگاهی ، تصدیق ، پذیرش قلبی، اقرار زبانی و التزام عملی است. ( علامه طباطبائی ، ج ۱۵، ص۶). از منظر استاد شهید مرتضی مطهری، باورهای دینی به زندگی معنی می بخشند، آرمان ساز و شوق انگیز روح مسئولیت و تعهد آور است. ایشان سر آمد باورهای دینی و ریشه معنویات را، ایمان به خدا معرفی می کند. ( مجموعه آثار ، ج ۲ ، ص ۸۲ ).
منظور از باورهای دینی بعنوان یکی از عوامل مؤثر بر ارتقاء روحیه حماسی و پیروزی های دروان دفاع مقدس ، باورها و اعتقادات اسلامی است که ملت مسلمان ایران به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص آن ها را از عمق جان داشتند و از آن منظر به دفاع مقدس می نگریستند. این باورها شامل ایمان به خدا، ولایت ائمه معصومین (ع) ؛ باور به مشروعیت الهی نظام جمهوری اسلامی، باور به نصرت و امدادهای الهی، اعتقاد و اطمینان به ولایت و رهبری الهی حضرت امام خمینی (ره) بعنوان ولایت مطلقه فقیه و اعتقاد به احدی الحسنین ( پیروزی یا شهادت ) می باشد. ایمان مذهبی یک عامل قدرتمند در ایجاد و حفظ روحیه بالا و پیروزی در نبرد است برای یک مسلمان معتقد و باورمند هر گاه انجام تکالیفی که خداوند از جمله جهاد فی سبیل الله بر دوش او گذاشته است یک وظیفه الهی به شمار آید، به طور قطع به راه خود اطمینان خواهد داشت و در این راه، حاضر به گذشت از همه چیز خود خواهد بود.
یکی از دستاوردهای ایمان به خدا ، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار زندگی بدان نیازمند است. که دشوارترین آن صحنه نبرد با دشمنان است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که هیچ جنگ افزار مخرب و ویرانگری نمی توانست ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. ( تقی زاده اکبری، ۱۳۸۰ ، ص ۱۰۶)
از وعده های قطعی و تخلف ناپذیری الهی، یاری رساندن به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. (سوره روم ، آیه ۴۷) از نظر قرآن کریم هر گاه مؤمنان، در راه خدا و برای خشنودی پروردگار خویش به مجاهدت دست زدند و از عوامل و اسباب مادی که در اختیار دارند، به خوبی بهره گیرند، خداوند نیز آنها را یاری می کند .(حج، آیه۴۰ و محمد (ص)، آیه ۷ )
حضرت امام خمینی ( ره) در این خصوص می فرمودند: « تکلیف این است حفظ کنیم اسلام را، کشته شویم، تکلیف را عمل کرده ایم، بکشیم هم تکلیف را عمل کرده ایم » ( صحیفه نور ، جلد ۸ ، ص ۱۶)
« شما برادرها، با قدرت ایمانی و قدرت اسلامی این پیروزی ها را بدست آوردید.» (همان ، ج ۱۶
ص ۷۰)
« مادامی که ایمان در قلب شما هست ، پیروزید و باید کوشش کنید که این نور ، نورایمان را ، در قلبتان زیاد کنید »
( همان ، ج۱۴، ص ۸۶)
مسلم است فردی که با این نگرش در صحنه دفاع مقدس هشت ساله با دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی شرکت می کند در چارچوب عمل به تکلیف، خود را تحت هر شرایط پیروز دانسته و قطعاً از روحیه دفاعی و آمادگی مناسبی بر خوردار می باشد. مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه‌ای در مورد نقش عامل ایمان در پیروزی رزمندگان و شکست دشمنان می فرمایند :
« ما با اتکا به خدا و نیروی ایمان جوانان خود و فداکاری هزاران هزار انسان های پاکدل توانسته و خواهیم توانست ضربات خود را بر دشمن وارد کنیم.» ( جمهوری اسلامی ، ۲۸ رار ۶۲ ، ص ۱۲ )
ایمان به خداوند متعال درخت تناور و سترگی در دل و جان آحاد ملت ایران و رزمندگان ریشه دواند و شاخه های آن فضای جبهه های نبرد را پر کرده بود . میوه های این درخت پر ثمر، ارزش های والای انسانی ، عشق ورزی ، ایثار و فداکاری بود که در دفاع مقدس تجلی یافت . رزمنده شهیدی در وصیت نامه خود چنین نگاشته است.
«ما رزمندگان با نیروی ایمان به خدا و امدادهای غیبی خداوند و دعای خیر امت حزب الله ، شب و روز جانفشانی می‌کنیم ، اما پیش شرق و غرب دست دراز نمی کنیم و تمام سد هایی را که جلوی ملت ما می چینند ، در هم می شکنیم .» ( حدیث ماندگار، ج۲، ص۹۲)
اعتقاد به امداد های الهی از فروع ایمان به خداوند و برخورداری از باورهای دینی است به عبارت دیگر هر کس به خدای متعال ایمان راسخ داشته باشد بر این باور است که از یاری و کمک الهی بر خوردار خواهد بود . و این سرمایه گرانقدری است که ضعف و سستی را از بین می برد و ملت در حال دفاع از اسلام و ارزش های اسلامی و مجاهد در میدان نبرد را قدرت و توانایی فوق العاده می بخشد. ملت ایران و رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس، بر این باور بودند که چون دین خدا را یاری می کند ، همواره از لطف و یاری خدای متعال بر خوردارند. بنابراین نسبت به راه خود اطمینان داشتند و از قدرت های استکباری بیم و اندوهی به خود راه نمی دادند.
اعتقاد به نصرت الهی و پیروزی در جنگ باعث به وجود آمدن اعتماد به نفس و افزایش توانایی می شود. همانگونه که سن تزو ملت فاقد روحیه را قبل از ورود به جنگ شکست خورده معرفی
می کند. ملت معتقد به باورهای الهی و برخوردار از ایمان و اطمینان به آرمان خود، قبل از ورود به شرایط سخت صحنه نبرد با دشمنان، خود را پیروز معرفی می کند. به همین ترتیب است که در ابتدای جنگ تحملی حضرت امام(ره) می فرمایند اگر این جنگ بیست سال هم طول بکشد ایستاده ایم.
در جمعبندی می توان گفت، یکی از مهم ترین دستاوردهای برخورداری از ایمان و باورهای دینی، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار به ویژه در میدان جهاد با دشمنان خود بدان نیازمند است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که دشمن برخوردار از تجهیزات، جنگ افزار های مخرب و ویرانگر و فن آوری نوین هیچ نمی توانست روحیه و ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. دقیقا این همان وعده های یاری قطعی و تخلف ناپذیرالهی خدای متعال به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. همانگونه که در سطور بالا اشاره شد، شاخص های رفتاری روحیه حماسی رزمندگان اسلام در دوران دفاع مقدس نظیر؛ مقاومت وپایداری، آمادگی داوطلبانه، فعالانه و آکاهانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی، شجاعت و ایستادگی، ایثار و فداکاری، اعتماد به نفس و خودباوری ، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نصرت الهی، متاثر از عامل تعیین کننده باورهای دینی بود. بنابراین به جاست، حفظ و تقویت این عامل در همه شرایط به عنوان یکی از مولفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی و توان رزم در نیروهای مسلح، به ویژه در شرایط تهدید و جنگ با دشمن مورد توجه قرار گیرد.
۳-۲- رهبری حضرت امام خمینی (ره)
رهبری مهم ترین عامل پیروزی و شکست و حفظ روحیه و پیشگیری از آسیب های روانی در جنگ است. شخصیت عرفانی و حماسی حضرت امام(ره) از ایشان، رهبر و فرمانده ای بی نظیر در دوران دفاع مقدس ساخته بود که نگرش، آموزه ها و سیره ایشان تأثیر عمیق انکار ناپذیری بر روحیه ملت و رزمندگان و آمادگی های آنان در برابر دشمنان داشت. عشق و محبت وصف ناپذیر آحاد ملت و رزمندگان اسلام به ایشان از باورهای دینی آنان سر چشمه می‌گرفت. حضرت امام(ره) جنگ تحمیلی را به دفاع مقدس و حماسه با شکوه ملت ایران تبدیل نمود، انسان های فراوانی را از چارچوب جهان مادی خارج ساخت و با الهام از تعالیم و آموزه های غنی دینی و سیره پیشوایان معصوم (ع) آن ها را برای میدان نبرد با دشمنان آماده ساخت و اعجاب و شگفتی سیاستمداران و نظامیان دنیا را برانگیخت .
رزمندگان اسلام افزون بر محبت بسیار زیاد به حضرت امام (ره)، عمیقاً باور داشتند که ایشان جانشین امام عصر(ع) است و از ولایت امام معصوم (ع) و شأن مرجعیت دینی و زعامت سیاسی جامعه اسلامی بر خوردار است از این رو در چار چوب این باور ولایت حضرت امام (ره) را در ادامه ولایت معصوم (ع) پذیرفته و به لوازم آن پایبند بودند و اطاعت و پیروی از آنان را بر خورد واجب می دانستند. بیناد شهید انقلاب اسلامی در تحلیل محتوای وصیت نامه های شهدای دفاع مقدس در یک پژوهش آماری ذکر کرده است:
«در هر وصیت نامه به طور میانگین چهار بار رزمندگان اسلام جایگاه امام، ولایت و به ویژه امام زمان (ع) و ولی فقیه را مورد تاکید قرار داده و رهبری امام و ولی فقیه را به عنوان کسی که از سوی خداوند متعال در مکتب ما، اطاعت فرمانش واجب است. مورد تاکید قرار داده اند.» (پیام انقلاب ، ش ۳۵۲، ۱۳۷۶، ص ۱۵- ۱۶)
نقش رهبری حضرت امام (ره) به عنوان مهم ترین عامل مؤثر بر حفظ و ارتقاء روحیه حماسی ملت ایران را در دفاع مقدس در محورهای زیر می توان به اختصار توضیح داد:
الف. امام و ماهیت جنگ
امام جنگ را به عنوان جنگ حق و باطل و کفر و ایمان تعریف نمودند. بنابراین، به جنگ ماهیت ایدئولوژیک و اعتقادی دادند و به حضور مردم در جبهه های جنگ مشروعیت دینی بخشید. دفاع ملت ایران و رزمندگان اسلام به عنوان دفاع از اسلام و ارزش های آن و همچنین انجام تکلیف دینی معرفی گردید و با این نگرش موقعیت نیروهای انقلابی و مؤمن به راه و آرمان و اندیشه دفاعی امام در مدیریت جنگ مستحکم شد و مدیریت لیبرالی در اداره کشور و جنگ در چند ماهه اول به چالش کشیده شد و در نتیجه استراتژی جنگ متحول گردید و حماسه های بزرگی توسط بسیج همه جانبه ملت و مدیریت دینی- انقلابی جنگ آفریده شد. در همین رابطه می فرمایند: در جنگ با ایران ، جنگ با اسلام است ، جنگ با قرآن است ، جنگ با رسول الله (ص) است و این از اعظم محرماتی است که خدای تبارک و تعالی نمی گذرد از او . » ( صحیفه نور ج ۱۳ ، ص۹۳)
ب. امام و استراتژی دفاع همه جانبه
امام(ره) برای دفع تجاوز دشمن در شرایطی که کشور فاقد قدرت باز دارنده ی دفاعی لازم بود، انرژی و توانایی ناشناخته عظیم ملت را به جریان انداخت و استراتژی دفاع همه جانبه بسیج مردمی را در جنگ اتخاذ نمود و با این استراتژی، مدیریت مردمی و انقلابی و تحول آفرین در جنگ بوجود آمد. حضرت امام (ره) با نگرش اعتقادی- معنوی خود، ملت را بر آفریدن حماسه های پرشکوه و شگفت انگیز دفاع مقدس از روزهای آغازین بسیج نمود . مقاومت های اولیه مردمی را در اطراف شهرهای مرزی شکل دادند و از همان ابتدا استراتژی عراق در تحمیل جنگ پر شدت و کوتاه مدت برای تصرف اهداف راهبردی را با شکست مواجه ساختند.
امام با بینش عمیق و بصیرتی که داشتند قبل از وقوع جنگ، فرمان تشکیل ارتش بیست میلیونی را دادند که متاسفانه این راهبرد کلان در نظام جمهوری اسلامی مورد توجه دولت مردان در ابتدای انقلاب قرار نگرفت. در جنگ قلمرو سازمانی نیروهای رزمی را از محدوده نیروهای آموزش دیده نظامی کلاسیک توسعه داده و کلیه اقشار ملت را به عرصه نبرد فرا خواندند . و این استراتژی بسیج همه جانبه مردمی موجب توسعه روحیه حماسی در جامعه گردید.
« امروز پر کردن جبهه های نبرد از نیروهای آموزش دیده و آمادگی دفاعی از اسلام و ایران برای همه قشرها از اهم واجبات الهی است که هیچ چیز دیگر مانع آن نمی شود.» ( همان ج۱۹، ص ۲۹۳٫)
پ. امام و انسجام در جنگ
در اندیشه سیاسی حضرت امام(ره)، وحدت و یکپارچگی راهبردی ملت ( انسجام ملی ) عامل اصلی پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و شکست دشمنان در جنگ تحمیلی بود. بنابراین این راهبرد تبلیغی و سیاسی دارای اجزایی بود که علاوه بر انسجام ملت ایران ، وحدت مسئولان نظام و نخبگان ، احزاب و گروههای سیاسی و بصورت ویژه هماهنگی و همدلی و وحدت نیروهای مسلح را برای دستیابی به پیروزی در جنگ در بر می گرفت . و بطور طبیعی موجب حفظ و توسعه روحیه حماسی در کشور و روحیه رزمی در جبهه ای جنگ می گردید.
« وحدت فرماندهی از مسائل مهم و سرنوشت ساز است که بدون آن پیروزی میسر نیست و عدم مراعات آن فاجعه آفرین است و کسانی که بدان سر ننهند مسئول می باشند .» ( همان ج ۱۴، ص ۸)
یکی از اقدامات محوری حضرت امام (ره) در تأمین این هدف راهبردی در جنگ، هماهنگی
فعالیت های جبهه های جنگ با اقدامات سیاسی، تبلیغاتی ، تدارکاتی پشت جبهه بود تا وقفه ای در پشتیبانی از تلاش های رزمندگان جبهه و برنامه های دفاعی کشور بوجود نیاید. از این رو حضرت امام(ره) همه مسئولان و کارگزاران نظام را بر محور قرار دادن جنگ و دفاع در کشور فرا می خواند. و مکرر مردم را به حضور در صحنه و پشتیبانی از جنگ دعوت می فرمودند.
« آنی که در رأس امورات همه می دانید که الان جنگ است.» ( همان ج۱۱ ،ص۱۶۶،)
ت. امام و خود باوری و اعتماد به نفس در رزمندگان
خود باوری و اعتماد به نفس در یک ملت از این احساس ناشی می شود که آن ملت باور داشته باشد که می تواند در راه آرمان های خود بر هر موقعیتی چیره شود و این احساس توانائی را به صورت یک روحیه حماسی- دفاعی در برابر دشمنان خود بروز دهد. ( نائینی، مقاله بررسی عوامل روانی در دفاع مقدس ، ۱۳۷۶)
یک رزمنده در میدان جنگ باید به شخصیت و توانایی خود، همرزمان، فرماندهان و همچنین
طرح های عملیاتی و کارآیی سلاح ها، تاکتیک های جنگی و کیفیت پشتیبانی از صحنه نبرد اطمینان داشته باشد. این اعتماد و باور مندی بشدت می تواند روحیه رزمی یگان را در طول نبرد تحت تأثیر قرار دهد. نیروی دشمن نباید در ذهن یک رزمنده، شکست ناپذیر مطرح شود. علاوه بر موارد فوق سابقه رزمی و پیروزی های آن یگان و فرماندهان آن در عملیات های مختلف و ذکر خاطرات و دستاوردهای آن می تواند به توسعه اعتماد بنفس و خود باوری و درنهایت روحیه رزمی کمک نماید . (همان )
حضرت امام(ره) نقش تعیین کننده ای در دمیدن خود باوری و اعتماد به نفس در ملت ایران در طول دفاع مقدس داشتند هنگامی که خبر هجوم ناگهانی عراق به امام (ره) می رسد ایشان به مصداق آیه شریفه « الا بذکر الله تطمئن القلوب » (رعد آیه ۲۸ ) هیچ اضطراب و شتابزدگی از خود نشان نمی دهد . مرحوم حجه الاسلام سید احمد خمینی در این باره می گوید:
« بعد از این که عراق به ایران تجاوز کرد و چند فرودگاه را بمباران نمود، در همان ساعات اولیه شروع جنگ از ستاد مشترک به بنده خبر رسید و من هم به خدمت امام رفتم و به وی خبر دادم ایشان هیچ عکس العملی که ناشی از دستپاچگی باشد، نشان ندادند و به حرف من گوش کردند»(دلیل آفتاب، ص۱۲۳).
امام نه تنها از خبر هجوم دشمن متزلزل نشد بلکه نگرانی مسئولان و فرماندهان را به آرامش، اعتماد به نفس و خود باوری تبدیل کرد. آقای محمد علی انصاری در مجموعه خاطرات خود به عنوان یکی از اعضای دفتر امام خمینی(ره) می گوید:
«در جریان حمله عراق به ایران روزی که هواپیماهای متجاوز عراقی آمدند و تمام مرزهای جنوب و غرب کشور مورد حمله و تجاوز قرار گرفت، مسئولان و فرماندهان در حالی که واقعا گیج و مضطرب بودند، به خدمت امام(ره) رسیدند و چند لحظه امام با آنها دیدار داشت و آن ها را راهنمایی فرمود. هنگامی که بیرون آمدند، چنان روحیه گرفته بودند که یکی از آنها می گفت ، عراق را نابود می کنیم، یکی دیگر می گفت تا بغداد پیش می رویم!» ( سرگذشت های ویژه حضرت امام (ره)، ج ۲، ص ۵۷)
همچنین در ساعات اولیه تجاوز عراق به کشور برای ایجاد خود باوری، اعتماد به نفس و آرامش قلبی در مردم می فرمایند:
« ملت ایران نباید خیال کند که جنگی شروع شده است و حالا فرض کنید که دست و پای خودمان را گم کنیم ، نه این حرف ها نیست ، یک چیزی آوردند و یک بمبی این جا انداختند و فرار کردند و رفتند . » ( صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۹۱ )
« یک دزدی آمده یک سنگی انداخته و فرار کرده .» ( همان ، ص ۱۹۱ )
بیان این جملات نشانگر طمانیه و آرامش قلبی امام(ره) در نقش فرماندهی و رهبری جنگ است . این ویژگی بر جسته امام(ره) اضطراب و نگرانی را از مسئولان ، فرماندهان، ملت ایران و نیروهای مسلح از بین برد و تأثیر شگرفی بر روحیه حماسی ملت ایران در طول دفاع مقدس داشت . سردار سرلشکر محسن رضائی دیدار خود را با حضرت امام (ره) قبل از عملیات سرنوشت ساز فتح المبین که به دلیل مشکلات از جمله پیشدستی عراق در حمله به مواضع رزمندگان به وجود آمده بود، این گونه وصف می کند.
« وقتی به خدمت امام رسیدم ، ایشان را علی رغم آن همه نگرانی و اضطرابی که ما داشتیم ، بسیار خوشحال ، مسرور و خونسرد دیدم . وقتی جریان وقایع را برای امام تعریف کردم ، ایشان با خونسردی فرمودند شما پیروزید ، ادامه بدهید . من از خوشحالی و سرور امام (ره) تعجب کردم. ( پابه پای آفتاب، ج ۳ ، ص ۱۲۱
ث.امام و رسانه های تبلیغی
رسانه های تبلیغی بویژه صدا و سیما و مطبوعات دراطلاع رسانی و تحلیل مسایل سیاسی و نظامی جنگ نقش مؤثری داشتند و می توانستند در تقویت یا تضعیف روحیه حماسی و رزمی ملت و رزمندگان تأثیر گذاری جدی باشند. حضرت امام (ره) با هوشمندی و اطلاع کامل از نقش و جایگاه رسانه ها در روزهای اول جنگ دستورات اکیدی را می دهند.
«روزنامه ها در وضع فعلی از نشر مقالات و اخباری که روحیه قوای مسلح را تضعیف می نماید، جداً
خودداری نمایند.» ( همان ج۱۳، ۹۴ )
« امروز اگر یک کلمه برای شکست روحیه قدرتهای نظامی، انتظامی، پاسداران و عشایر گفته شود، مستقیماً بر ضد اسلام است.» ( همان ج۱۳ ، ص ۹۴ .)
رسالت اهل قلم و نویسندگان متعهد از دیدگاه حضرت امام(ره) روشنگری، افزایش
آگاهی های لازم و تقویت روحیه حماسی است. از این رو ایشان نویسندگان متعهد را به دعوت مردم در پشتیبانی از دفاع مقدس و ایستادگی و مقاومت فرا می خواند.
« این نویسندگان این گویندگان این اطمینان را بر ملت ایجاد کنند که ما تا آخر ایستاده ایم»
(همان ج۱۳۴، ص ۲۸۷).
در مجموع حضرت امام(ره) ضمن ساماندهی و بسیج همه جانبه ملت و نیروهای مسلح برای حضور هماهنگ و موثر در عرصه دفاع مقدس، کلیه فعالیتهای سیاسی، تبلیغی و رسانه ای را با مسایل جنگ بعنوان مساله اصلی کشور مرتبط می ساختند، تا دفع تجاوزات دشمن در رأس سیاست های کلان نظام جمهوری اسلامی باشد و همواره رزمندگان اسلام بصورت همه جانبه پشتیبانی شده، و از هر گونه آسیب به روحیه مردم و رزمندگان جلوگیری شود.
۶٫ امام و توجه به روحیه رزمندگان اسلام
کلمات دلنشین و روح بخش حضرت امام ( ره) ، پیامها و سخنرانی های ایشان در دل و جان رزمندگان اسلام اثر معجزه آسا و شگرفی داشت. جملاتی که حضرت امام (ره ) خطاب به رزمندگان در پیام های تبریک به مناسب پیروزی ها در عملیاتی های مختلف می نوشتند، خستگی های عملیات را از یاد می برد. و نشاط ، شور و شوق اولیه رزم و روح حماسه را در آنان زنده می ساخت. جملاتی مانند :
« آفرین بر شما که میهن خود را بر بال ملائکه ا… نشاندید و در میان ملل جهان سرا افراز نمودند»
( همان ، ج ۱۹ ، ص ۲ )
« ما همچون سیلی خواهیم زد به صدام و حزب بعث عراق ، که دیگر بلند نشود از جای خودش»
( همان ، ج ۱۳ ، ص ۱۲۵ )
« ما برنده جنگ هستیم و هیچ تریدی دراین نیست .» ( همان ج ۱۳ ، ص ۱۲۵ )
از ویژگی های دیگر رهبری حضرت امام (ره) در دفاع مقدس این بود که تلاش ها و زحمات فرماندهان را نادیده نمی گرفتند و اگر به دلائلی مشکلات نا خواسته، خسارات، ضایعات و تلفات انسانی و عدم فتح وجود داشت هیچگاه روحیه ها را تضعیف نمی کردند بلکه با ظرافت و لطافت خاص و با بکارگیری واژه ها و تدابیر زیبا روحیه فرماندهان و رزمندگان را تقویت می نمودند . عملیات ناموفق بدر از دشوارترین شرایط پیش آمده در دفاع مقدس بود. سختی شرایط عملیات، دشواری وضعیت جغرافیایی منطقه، عدم امکان پشتیبانی نیروهای تک رو در خط مقدم، آتش شدید و پرحجم دشمن در منطقه و استفاده از سلاح های شیمیایی باعث نا کام ماندن طرح های عملیاتی فرماندهان و عقب نشینی رزمندگان اسلام شد. به طور طبیعی این شرایط سخت و دشوار، موجب فشار روحی و روانی بر فرماندهان جنگ و از هم گسیختگی یگانهای رزمی در منطقه می شد و حالت یأس و دلسردی را بر جبهه ها و مدیریت جنگ حاکم می کرد مقام معظم رهبری حضرت آیت ا …
خامنه ای مدظله العالی درباره این ناکامی ظاهری و عدم فتح ها در دفاع مقدس و تعبیر جالب و روحیه بخش حضرت امام (ره ) می فرمایند:
«در سخت ترین اوقاتی که در جنگ به ما ضربه وارد می شد، امام با آن دل بزرگ و با آن ناصیه منور الهی امید می داد، در ماجرایی ضربه سختی خوردیم، خدمت امام آمدند و گفتند ما شکست خوردیم. فرمودند: نه شکست نبود، عدم فتح بود، یعنی ما پیروز نشدیم . شما ببینید یک حادثه را دو گونه می شود معنی کرد، هزار نفر از ما کشته شدند، پنج هزار نفر کشته شدند، اما دو گونه می شود تفسیر کرد. تفسیر شکست، تفسیر عدم فتح، معنای فرمایش امام این بود که طوری نشده است می خواستند پیروز بشوند. اما هنوز نشده اید. همیشه اینطور به ما امید می داد.» ( حدیث ولایت، ج۸ ، ص ۵۴)
در جمعبندی این بخش می توان گفت، رهبری فرهیخته و الهی حضرت امام خمینی(ره)، یکی از عوامل پر اهمیت، و احتمالا بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی و جهادی در شهروندان جامعه و رزمندگان در طول دفاع مقدس است. به تعبیری رهبری در این دوره حساس توانست، شوروشعف وصف ناپذیری در رزمندگان و شهروندان جامعه ایجاد وآنان را مستعد هر نوع جانفشانی،ایستادگی و مقاومت سازد.
۳-۳- فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی
تأمل و ژرف نگری در همه جلوه های دفاع مقدس، همچون چشمه هایی بودند که از قله های مرتفع کربلا سر چشمه می گرفتند . گویی خونی که در روز عاشورا بر خاک تنیند، داغ کربلا چکیده ، در رگ نوجوانان ، جوانان و پیران جاری بود. رزمندگان که در جبهه ، سنگر به سنگر ، بی خوف و بی پروا، شوریده و عاشق می جنگیدند و زخم و شهادت و اسارت را به جان می خریدند. فرهنگ عاشورا، جریان ذهن و روح آنها بود خواندن زیارت عاشورا، برپایی مراسم سوگواری برای اباعبدالله ، یادآوری همواره حماسه ها، ایثارها و شهادت خانواده و اصحاب اباعبدالله، و تطبیق صحنه ها با عاشورای اباعبدالله، ویژگی همه رزمندگان بود. ( سنگری، ۱۳۸۰، ص۶۹-۷۰)
فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر رفتار و تولیدات تبلیغی ما کاملاً حاکم بود.
آمیزه ای از حماسه و عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، درون مایه همه اقدامات از جمله تبلیغات جبهه و جنگ بود. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان خطر و جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. مقام معظم رهبری حضرت آیت ا…. العظمی خامنه‌ای در این باره می فرمایند:
«روح نهضت ما و جهت گیری و پشتوانه پیروزی آن ، همین توجه به حضرت ابی عبدالله (ع) و مسایل مربوط به عاشورا بود. شاید برای بعضی‌ها ، این مسأله قدری ثقیل به نظر برسد، لیکن واقعیت همین است. هیچ فکری- حتی در صورتی که ایمان عمیقی هم با آن همراه باشد- نمی توانست توده های عظیم میلیونی مردم را آن چنان حرکت بدهد که در راه انجام آنچه احساس تکلیف می کردند، در انواع فداکاری ذره ای تردید نداشته باشند. » ( دیدار علما و روحانیون درآستانه محرم ۱۱/۵/۶۸)
حضرت امام خمینی (ره) شهادت ها، پیروزی ها و فداکاری های مردم را محصول کربلا می دانست و پس از هر پیروزی می کوشید تا حلقه اتصال به کربلا را قوی تر و ارتباط روحی و معنوی رزمندگان را با عاشورا مستحکم تر سازد در عملیات ظفرمند فتح المبین در پاسخ به پیام فرماندهان نظامی فرمودند:
«اکنون ملت ما دریافته است که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» مجالس حال و دعای اینان
(رزمندگان اسلام) شب عاشوراهای اصحاب سید الشهدا را در دل زنده می کند.» ( صحیفه نور ، ج۱۶، ص ۹۹)
بنابراین در دفاع مقدس با استفاده از سرمایه فرهنگ و روح عاشورایی و نهضت اباعبدالله الحسین(ع) و فداکاری فرزندان و یاران او، فرهنگ و ادبیاتی رویش پیدا کرد که در همه گفتارها خطابه ها ، رهنمودها ، مکاتبات، داستانها، وصایا، بیانیه ها، شعارها و سرودها، محتوای مراسم تودیع، استقبال و اعزام رزمندگان به جبهه ها، مراسم تشییع شهدا، سفارش ها، آداب و سلوک رزمندگان و آزادگان و…… ظهور و بروز یافت. و رفتار و روحیه رزمنذگان را متاثر می ساخت. همانگونه که با این منطق پیروزی انقلاب اسلامی برای اولین بار در جهان معاصر، مهره اصلی استکبار جهانی را شکست در همه عرصه ها از انقلاب اسلامی از جمله دفاع مقدس، سرمایه اصلی و اطمینان بخش همه مجاهدان فی سبیل الله بوده است. روح و درون مایه اصلی تبلیغات جنگ، شیوه ها و روش های آن هم متأثر از فرهنگ عاشورا بود. و در کلیه تولیدات و فعالیتهای تبلیغاتی ادبیات عاشورایی نمود و جلوه گر بود. نمونه هایی از آن در نامگذاری عملیات ها و رمزهای آنها، نامگذاری یگانها و محورهای عملیاتی ، متن پیشانی بندها، پرچم ها و تابلو نوشته دفاع مقدس مشاهده می کنیم.
یکی از جلوه ها و نمودهای عاشورا در فرهنگ دفاع مقدس نامگذاری لشکرها، گردانها، گروهان ها، پادگان ها و قرارگاهها و حتی سنگرهای رزمندگان به نام های آشنای کربلا است. لشکرهای ۱۰ سیدالشهداء، ۱۴ امام حسین(ع)، ۲۵ کربلا، ۳۱عاشورا و ۴۱ ثارالله و ۳۲ انصار الحسین و تیپ های ۴۴ قمر بنی هاشم، ۵۷ ابوالفضل، ۶۱ محرم، ۱۰ محرم، ۲۷ حضرت ابوالفضل، یکم ثارالله، و ۲و ۳و عاشورا ، ۷۹ اباعبدالله، ۸ محرم، ۲ کربلا و گردان های علی اکبر، سید الشهدا، زهیر، قمر بنی هاشم، حبیب بن مظاهر، مسلم، زینب، ابوالفضل، حر ، علقمه، ذوالجناح و …… نمونه هایی از این نامگذاری ها می باشد. ( مرکز تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه ، ۱۳۸۲، ص ۲۱۰- ۲۲۵)
مناطق آزاد شده، محورهای عملیاتی، سنگر های جمعی، حسینه ها و نمازخانه ها عمدتاً با نام هایی که با فرهنگ عاشورا پیوند داشت، نامگذاری می شد. اعزام های سراسری، محلی و منطقه ای چه به لحاظ شیوه اعزام و چه به لحاظ نامی که بر پیشانی رزمندگان و هر اعزام نقش می بست راوی عاشورا و عشق به کربلا بود. بدرقه پر شکوه مردم با صلوات، زیارت عاشورا و شعارهای حسینی همراه بود. نخستین اعزام بزرگ، را بنام کاروان «راهیان کربلا» در تاریخ ۲۳/۸/۶۴ و اعزام کاروان « وارثان عاشورا» در تاریخ ۲۶/۷/۶۵ و اعزام « کاروان نینوایی » را در ۱۷/۷/۶۵ به عنوان نمونه می توان نام برد. (همان، ص ۲۱۰)
همچنین نام و رمز بسیاری از عملیات ها در طول هشت سال دفاع مقدس از عملیات امام
مهدی (عج) در تاریخ ۲۶/۱۲/۵۹ تا عملیات مرصاد در تاریخ ۵/۵/۶۷، عملیات، نام یا رمز و یا نام و رمز عاشورایی و کربلایی دارند که از این تعداد، نام ۱۹ عملیات و رمز ۱۴ عملیات عاشورایی است. این
نامگذاری ها از ادارکات، ایمان و معرفت عاشورایی رزمندگان اسلام سر چشمه می گیرد و گواه آن است که نام حسین(ع)، عاشورا و کربلای او الهام بخش، راهنما و پشتوانه روحی و فکری هشت سال دفاع مقدس بوده است. ده عملیات بنام کربلا (کربلا ی ۱ تا ۱۰)، چهار عملیات بنام عاشورا (عاشورای ۱ تا ۴) و عملیات های محرم و مسلم بن عقیل و استفاده از نام مبارک سید الشهداء، یا اباعبدالله الحسین، یا زینب، یا ابالفضل العباس، یا حسین مظلوم و لبیک یا حسین در عملیات های مختلف به عنوان رمز نمونه هایی از این نامگذاری ها و الهام از فرهنگ و ادبیات عاشورایی است. (همان،ص ۲۱۲ )
از نمونه های بدیع و زیبا جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس که هنوز هم در جامعه در جریان است، فرهنگ پیشانی بند ها است . پیشانی ، بارزترین و اولین منطقه آشکار انسان است برخی مجاهدان آن گونه که در تاریخ اسلام آمده است . از پیشانی بند بهره می گرفته اند. نوشته های کوتاهی که نشانه ایمان، باور و آرمان رزمندگان بود، زینت بخش پیشانی بندها می شد . عمده این نوشته ها به کربلا ، عاشورا و اباعبدالله (ع) اشاره داشت برخی از نوشته ها عبارت بود از « یا ابا عبدالله» ، « یا حسین »، « زائر کربلا» ، یا حسین شهید» ، «یا ابوالفضل» ، «یا زینب» ، «مسافر کربلا» ، «لبیک یا حسین»، «تا کربلا راهی نیست»، «یا زیارت یا شهادت»، « السلام علیک یا اباعبدالله »، فدای لب تشنه حسین»، «کل ارض کربلا» و « کل یوم عاشورا» . این نوشته ها بعد ها ، خود در حوزه سروده ها ، نوحه ها، خاطراه ها ، فیلم ها و همه قلمرو های ادبی و هنری دفاع مقدس راه یافت و به عنوان شاخص دفاع مقدس در کنار پرچم ها و تابلو نوشته ها که نمود و جلوه های جبهه بودند ، قرار گرفت ( همان ، ص ۲۱۳ )
تابلو نوشته ها در طول جاده هایی که به جبهه ختم می شد،کنار سنگرها در ورودی و داخل
پادگان ها و در همه جغرافیا به وسعت جبهه ها و حتی همه کشور به ویژه راههای اصلی منتهی به مناطق عملیاتی پیام رسان ادبیات فرهنگ و عاشورایی بود. متن بسیاری از این تابلو نوشته ها شامل آیات قرآن، احادیث و روایات، جملات حضرت امام(ره) ، واژگان تداعی کننده کربلا و عاشورا، اشعار و سروده های شور آفرین و حماسی و …… را شامل می شد که عبارت و محتوای پیشانی بندها ، نام یگان ها، مسیر ها و محورها و نام و رمز عملیات ها و… این ادبیات هماهنگ بود. در جمع بندی می توان گفت هیچ موضوعی به اندازه کربلا و عاشورا محور و موضوع تابلو نوشته ها نبود این پیوند درونی و روحی رزمندگان با اباعبدالله الحسین(ع) و فرهنگ عاشورا ، جان مایه جبهه ها، حرکت بخش و عامل بسیاری از پیروزی ها بود. و تبلیغات جبهه و جنگ در طول دفاع مقدس تلاش می کرد با استفاده از شیوه ها و روش های مختلف مبتنی بر این ادبیات و فرهنگ روحیه حماسی را در مردم حفظ و تقویت نماید.
بعنوان جمعبندی این بخش می توان گفت؛ فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر گفتمان، عواطف، رفتار و تولیدات تبلیغی و رسانه ای حاکم بود، آمیزه ای از حماسه، عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان ابی عبدالله الحسین(ع) و کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، که درون مایه همه اقدامات از جمله رفتار رزمندگان را شکل می داد. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. بنابراین، بسیاری از شاخص های روحیه حماسی نظیر ولایت مداری، شجاعت و ایستادگی، ایثار و مقاومت، دشمن ستیزی، توکل و اعتماد به نصرت الهی در دوران دفاع مقدس، متاثر از پشتوانه فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی است
۳-۴- نگرش مردم نسبت به دشمن
یکی از عواملی که در تغییرات روحیه دفاعی ملت ها مؤثر است نگرش آن مردم نسبت به عقاید و ارزش های دشمن است. اینکه دشمن در ادراک یک ملت کافر، خون‌آشام، شیطان ، ضد مردم و متجاوز به حقوق زنان و کودکان معرفی شود. همه این موارد میتوانند در نوع تفسیر و ادراک آن ملت از صحنه نبرد و در نهایت میزان آمادگی آنان مؤثر باشد . ( سلیمانی، ۱۳۸۵، ص۲۶)
حضرت امام خمینی (ره) جنگ را به عنوان بخشی از تهدید استکبار جهانی، جنگ جهان کفر علیه جمهوری اسلامی تعریف کرد. با این اقدام یک جریان بهم پیوسته تهدید درکشور به وجود آورد، با این تعریف صدام در کنار آمریکا و اسرائیل قرار گرفت. این نگرش راهبردی به جنگ تحمیلی و دشمن در ملت ایران باعث شد که در روزهای آغازین جنگ، استراتژی و اهداف دشمن در رویارویی با انقلاب اسلامی با شناخت عمیق و ژرفی که امام (ره) از آن داشت، برای ملت مشخص گردد. و ملت، جنگ تحمیلی را در ادامه اقدامات استکبار جهانی برای مقابله با انقلاب اسلامی و توسط یک سر سپرده آن تفسیر نماید.
« ملت ما به جرم این که می خواهد به اسلام خدمت کند و به اسلام بر گردد…. و تحت لوای اسلام زندگی کند…… به ما از هر طرف حمله کردند . حمله نظامی ( حادثه طبس )، توطئه کودتا و اخیراً هم حمله نظامی به دست یک نفر سر سپرده به اسم صدام حسن.» ( همان ج ۱۴، ص ۱۰۸)
این نگرش نسبت به جنگ موجب شد که؛
اولاً تبلیغات عراق را که علل جنگ را پدیده ای دفاعی و اجتناب ناپذیر برای عراق می دانست و عللی همچون دخالت های ساختگی ایران در امور داخلی عراق را مطرح می کرد، خنثی نمایند.
ثانیاً وحدت استراتژیک در سطوح مختلف کشور در مقابله با تهدید به وجود آید.
و ثالثاً اعتماد به نفس ، انسجام و روحیه حماسی در کشور افزایش یابد.
امام خمینی(ره) با دیدگاه عرفانی و معنوی خود، جنگ تحمیلی را برای ملتی که به تازگی از قید استبداد رژیم ستم شاهی رهایی یافته بود. یک «امتحان الهی» معرفی می کند و با توجه به منافع معنوی جنگ برای انسجام ملت و رشد انقلاب اسلامی در جهان می فرماید:
«وقتی یک جنگی شروع می شود، ملت ما بیدار می شود، بیشتر متحرک می شود.» ( صحفیه نور،
ج ۱۳، ص ۱۵۷)
امام در تفسیر جنگ تحمیلی، علل تجاوز دشمن را جلو گیری از صدور انقلاب اسلامی، اسلام خواهی نظام جمهوری اسلامی، دشمنی شیطان بزرگ و توسعه طلبی رژیم عراق معرفی می نماید و در ماهیت جنگ تحمیلی برای از بین بردن زمینه بروز شبهات در مورد اسلامی بودن کشور و مردم عراق، با بصیرت کامل ماهیت جنگ علیه عراق را جنگ اسلام کفر، جنگ حق و باطل و در نهایت جهاد دفاعی معرفی می نمایند. و این تفسیر از جنگ توسط حضرت امام(ره)، نگرش ملت ایران و مردم را برای حضور در صحنه نبرد و پشتیبانی از جبهه های جنگ آماده می سازد. نسبت به جنگ به عنوان «دفاع مقدس» شکل می دهد.(شیدائیان، ۱۳۸۲ ص۳۷-۵۲).
«از این که طولانی شده است جنگ، نمی‌هراسیم جنگ به نفع اسلام و ما حق هستیم و حق بر باطل پیروز است.» ( همان ج۱۵، ص۲۲۹)
«ما حزب بعث را می شناسیم و می دانیم که این ها به اسلام عقیده ندارند و دشمن اسلامند و اسلام را خار راه خودشان می دانند»( همان ، ج۱۵،ص۱۹۷).
« قیام این (صدام) نسبت به ایران، قیام کافر بر مسلم است و قیام لشکر کفر بر لشکر اسلام است»
(همان، جلد ۱۲، ص۹۲).
«صدام در تهاجم خود به این کشور اسلامی نقشه سیادت خود بر اعراب و منطقه و ژاندارمی خلیج فارس را تعقیب می کند» ( همان ، ج ۱۹، ص ۲۹۲ ).
«جرم واقعی ما از دید جهانخواران و متجاوزان ، دفاع از اسلام و رسمیت دادن به حکومت جمهوری اسلامی به جای نظام طاغوت شاهنشاهی است» (همان ، ج۱۹، ص ۹).
«ما از کشور خود دفاع می کنیم، دفاعی که عقلا و شرعا واجب است» (همان ، ج ۱۳ ، ص ۱۱۱).
در این بخش می توان گفت؛ مردم ایران که تازه طعم شیرین رهایی از ظلم ستم شاهی را چشیده بودند، با هدف حفظ و حراست از اسلام و انقلاب اسلامی و با اشاره امام راحل(ره) به جبهه ها شتافتند و با این اعتقاد که دشمن به قصد نابودی اسلام و انقلاب جنگ را تحمیل نموده، با تمام توان وارد میدان جنگ شده و از جان و مال خویش در این راه دریغ نکردند. بنابراین دفاع مقدس ملت ایران، در ادامه دفاع از انقلاب اسلامی تفسیر گردید. این تفسیر روح ایستادگی و مقاومت را افزایش داد. این نگرش به دشمن توسط رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس بگونه ای بود که هیچگاه تردیدی برای مقابله و مبارزه با دشمنان بوجود نیامد. و دفاع امری عقلایی، شرعی و ملی به شمار آمد.
۳-۵- مدیریت تبلیغات جنگ در کشور
مدیریت تبلیغات جنگ در جمهوری اسلامی ، با برآورد و تحلیل از شرایط سیاسی و نظامی زمان جنگ و با استفاده از شیوه های مختلف موثر و متنوع تلاش می کرد که بر ادراک ، روحیات و کنش مردم و رزمندگان با توجه به نیازهای مختلف دفاع مقدس موثر باشند . بنابر این هدف اصلی در تبلیغات دفاع مقدس در محیط ملی حفظ و تقویت حماسی- دفاعی بود که با انتقال پیام و شناساندن ابعاد مختلف جنگ انجام می شد . این اهداف متاثر از رهنمودهای حضرت امام(ره) ازطریق ستاد تبلیغات جنگ، رسانه ها و واحد های تبلیغی در نیروهای مسلح پی گیری می شد . تبلیغات جنگ علاوه بر هدف توسعه روحیه حماسی هدف دیگری را پی گیری می کرد و آن مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی بود . بنابر این، تبلیغات از یک طرف همراه رزمندگان اسلام در همه مراحل جنگ بود واز عوامل موثر حرکت دهنده انگیزه های معنوی و اعتقادی در همه شرایط محسوب می‌گردید و از طرف دیگر از اهداف و سیاست های رهبری پشتیبانی می نمود وروحیه حماسی را برای پشتیبانی از جنگ در کشور حفظ و تقویت می کرد. همچنین در محیط خارجی تلاش می کرد اقتدار، عزت و روحیه حماسی ملت ایران را به نمایش گذاشته و دشمن را در اهداف خود ناکام سازد. با استفاده از موارد فوق اهداف نظام تبلیغی جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس عبارت بود از:
۱٫ توسعه روحیه حماسی در مردم ایران در شرایط مختلف جنگ
۲٫ توسعه روحیه رزمی در رزمندگان اسلام در شرایط مختلف نبرد
۳ مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی ملت ایران
۴٫ ترسیم ایستادگی، اقتدار و تسلیم ناپذیری ملت ایران در سطح منطقه و جهان
این اهداف را می توان به محورهای و خطوط تبلیغی زیر تقسیم نمود:
۱٫ تبلیغ و ترویج مواضع و رهنمودهای حضرت امام (ره) در مورد جنگ
۲٫ تقویت روح مقاومت وایستادگی در برابر دشمن
۳٫ افزایش باور و اعتقاد به نفس در ملت و رزمندگان اسلام در ادامه جنگ تا پیروزی
۴٫ برجسته سازی و تبیین صحیح پیروزی های رزمندگان اسلام
۵٫ انتقال جلوه های معنویت و ایثار جبهه ها در سراسر کشور
۶٫ تقویت روحیه شهادت طلبی و تبیین زیبایی های شهادت و دل کندن از دنیا
۷٫ تجلیل از رزمندگان ، ایثار گران و خانواده های ایشان
۸٫ زنده کردن یاد اسوه های جهاد و شهادت در تاریخ شیعه
۹٫ برجسته سازی جنایات دشمن ( بمباران شهرها ، کشتار مردم بی گناه ، نقض مقررات بین المللی در جنگ توسط دشمن ، بمباران شیمیایی و ……….)
۱۰٫ ترویج اندیشه دفاع و جهاد در فلسفه سیاسی اسلام
۱۱٫ ترویج و تحکیم وحدت و انسجام ملی در کشور و جبهه های جنگ
۱۲٫ تبیین پیوستگی انقلاب و جنگ ( تفسیر جنگ به عنوان تداوم انقلاب )
۱۳٫ تبیین ماهیت تجاوز دشمن
۱۴٫ ترسیم چهره واقعی صدام و حزب بعث عراق به عنوان مظهر شرارت در منطقه
در جمعبندی این بخش می توان گفت؛ مدیریت تبلیغات و رسانه ها در جنگ در طول دفاع مقدس، در شکل گیری احساس اطمینان و امید، اعتماد به نفس و خودباوری، ایستادگی و مقاومت در مردم ایران و رزمندگان و در نهایت توسعه روحیه دفاعی وحماسی دارای نقش قابل توجهی بود. این اهداف با ابزارها و روش های مختلفی که در بخش بعدی به آن اشاره می شود، در طول دفاع مقدس پی گیری می شد.
۴- روشهای توسعه روحیه حماسی در دوران دفاع مقدس
۴-۱- خطابه و سخنرانی
موثرترین و فراگیر ترین روش توسعه روحیه حماسی در دفاع مقدس ، استفاده از روش خطابه و سخنرانی به ویژه توسط علمای دین در سراسر کشور و جبهه های جنگ است. در دفاع مقدس از این روش به عنوان روشی بسیار موثر و کارآمد در همه بخش های کشور جهت تعبیین ابعاد دفاع ملت ایران، آگاهی بخشی نسبت به اهداف دشمن و تحریض و تشویق اقشار مختلف مردم در پشتیبانی از جنگ و همچنین حفظ و تقویت روحیه رزمندگان و قدرت ایستادگی و مقاومت آنان در برابر دشمن بهره گرفته شد. تلاش برای توجیه و آگاهی بخشی و قانع کردن دیگران با استفاده از خطابه و سخن دارای تاریخی طولانی است و در حال حاضر هم اثر بخشی خود را به عنوان یکی از روش های موثر در برانگیختن گروهای مختلف مخاطب با وجود روشها و ابزارهای نوین ارتباطی از دست نداده است. در طول تاریخ سیاستمداران، شعرا، فرماندهان جنگی و… تلاش نموده اند با استفاده از جاذبه کلام، احساسات مردم را برانگیخته و آنان را پشتیبانی از سیاست های مورد نظر آماده و همراه نمایند.
خطابه ها و سخنرانی های حضرت امام (ره) در طول جنگ نقش اول را در ایجاد آرامش، حفظ و توسعه روحیه حماسی مردم و رزمندگان داشت. خطبه های نمازهای نماز جمعه در طول جنگ به ویژه خطبه های نماز جمعه تهران توسط مقام معظم رهبری حضرت آیت ا… خامنه ای و آیت هاشمی رفسنجانی در تبیین مسائل جنگ و آگاهی بخشی و حفظ روحیه مردم نقش بسیار محوری و تعیین کننده داشت.
مراجع عظام تقلید و عالمان دینی با صدور فتواء مواضع خود را نسبت به جنگ، به عنوان جهاد دفاعی و اسلامی ملت ایران اعلام کردند بلکه در بسیاری از صحنه های جنگ مستقیماً حضور یافتند. حضرت آیت ا… العظمی خامنه ای در دوران دفاع مقدس با قلبی مملو از عشق به جهاد و شهادت، بسیاری از اوقات گرانبهای خود را در جبهه های حق علیه باطل با لباس رزم گذارند که حضور ایشان ، در خاطر بسیاری از فرماندهان و رزمندگان همچنان زنده است. این حضور که به عنوان نماینده حضرت امام در شورای عالی دفاع و یا رئیس شورای عالی دفاع بود در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام در قرارگاه های فرماندهی جنگ و سنگرهای رزمندگان در خطوط مقدم بسیار موثر بود. آیه الله هاشمی رفسنجانی به عنوان جانشین فرمانده کل قوا و خطیب نماز جمعه تهران، همچنین دارای نقشی برجسته در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام و انجام عملیات روانی علیه دشمن داشت. عالمان برجسته و عارفان گرانقدر همچون مرحوم آیت ا… العظمی بهاء الدین، مرحوم آیت ا… میرزا جواد آقا تهرانی و شهیدان محراب از جمله؛ آیت الله اسدالله مدنی امام جمعه تیریز، آیت ا… عطاء الله اشرافی اصفهانی امام جمعه کرمانشاه، آیت ا… صدوقی امام جمعه یزد، حجت الاسلام و المسلمین فضل الله محلاتی، حجت الاسلام و المسلمین شهید شاه آبادی، مرحوم آیت ا… قاضی دزفولی و … نمونه ای بودند که همواره در جبهه های جنگ روحیه بخش بود. و با حضور خود در بین فرماندهان و رزمندگان جبهه ها خاطرات و لحظه های جاودانه ای را بر جای گذاشتند.خطابه های و سخنرانی های پرشور و حماسی فرماندهان محبوب جنگ در بین مردم و رزمندگان به ویژه در قبل و بعد از عملیات ها جهت تبیین ابعاد پیروزی، توجیه شرایط نبرد و عملیات آتی پیش بینی شده در تحریض و تقویت روحیه حماسی و نبرد بسیار تعیین کننده بود.
۴-۲- رسانه ملی
صدا و سیما به عنوان رسانه ملی، در طول دفاع مقدس از نقش و جایگاه ویژه ای در حفظ و توسعه روحیه حماسی برخوردار بود، تقویت اعتماد مردم نسبت به رهبری تقویت و انسجام ملی، تبیین پیروزی های رزمندگان اسلام، پشتیبانی از اهداف و سیاست های جنگ ، تجلیل از رزمندگان وایثارگران جبهه های جنگ را می توان از جمله محورها و خطوط تبلیغی صدا و سیمای جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس نام برد.
رادیو به عنوان ابزار رسانه شنیداری از سه عنصر کلام ، موسیقی، و صدا شکل گرفته که تبلیغات رادیویی از این طریق صورت می گیرد در طول دفاع مقدس عام ترین و بیشترین مخاطب را در بین ابزارهای ارتباطی هم در داخل بخش های مختلف کشور و همچنین در سراسر جبهه های جنگ داشت و از تاثیر بسیار بالایی برخوردار بود. پخش سرودها و آهنگ های انقلابی و حماسی، اخبار و گزارش های مربوط به پیروزی های رزمندگان در جبهه های توسط این فرستنده هایی که برنامه های آنها از طریق خودروهای مجهز به سیستم های صوتی(بلندگو) پخش می گردید دارای تاثیر فوق العاده بر روحیه حماسی مردم و روحیه رزمی رزمندگان داشت.
۴-۳- مطبوعات
مطبوعات به ویژه روزنامه های کثیرالانتشار و سراسری در دفاع مقدس از جایگاه و نقش موثری برخوردار بود. انعکاس حماسی آفرینی و پیروزی های رزمندگان اسلام و جبهه های جنگ، تجزیه و تحلیل و افشاء اهداف تبلیغات و عملیات روانی دشمن، تقویت اعتماد و همبستگی مردم به نظام و اهداف سیاست های کشور در دفاع مقدس و تجلیل از شهداء رزمندگان و ایثارگران و … بخشی از محورهای تبلیغی مطبوعات در زمان جنگ به شمار می آید. عکاسان و خبرنگاران مطبوعات با حضور خود در جبهه های جنگ به ویژه در زمان عملیات های رزمندگان اسلام قابل توجهی در پوشش اخبار جنگ داشتند.
۴-۴- هنر و ادبیات
هنر و ادبیات در دفاع مقدس، به صورت خود جوش و فراگیر در قالب شعر، موسیقی ، نقاشی، خطاطی، داستان، نمایش و سینما همپای دفاع مقدس رشد کرد و پس از جنگ به بالندگی و رشد خود افزوده است. یکی از جلوه‌های که در خدمت دفاع مقدس قرار گرفت، شعر حماسی بود که در افزایش روحیه حماسی در کشور تاثیر بسزایی داشت. این تاثیر، مرهون ویژگی های محتوایی و مضمونی سروده ها و اشعار ویژه مقدس بود. شعر دفاع مقدس در دعوت و تشویق به جبهه بسیار موثر است. در تقویت روحیه رزمندگان نقش والای داشت. سرودهای حماسی دفاع مقدس با ریتم های کوبنده آن سراسر کشور و جبهه ها را تحرک و هیجان می بخشید. در طول دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران، هنرمندان موسیقی دان کشور در کنار دیگر هنرمندان روحی از حماسه و شکوه را به ملودیهای خود بخشیدند و با ساختن آهنگ های مناسب برای اشعار حماسی در تقویت روحیه رزمندگان و مردم پشت جبهه تلاش موثری بعمل آوردند. عنصر اصلی موسیقی های رزمی و حماسی بشارت فتح و پیروزی و تشویق و دعوت به جبهه و پایداری و استقامت در برابر دشمن بود.
یکی دیگر از جلوهای هنر و ادبیات در دفاع مقدس، نقش و جایگاه هنرهای تجسمی به ویژه خطاطی، نقاشی طراحی، عکاسی و… بود. هنرمندان در این بخش با ابتکار و خلاقیت خود آثار هنری موثری را در ایجاد شور و هیجان درجبهه ها می آفریدند. تابلو نوشته های جنگ یکی از فراگیرترین ابزار تبلیغی یگانها بود که هنرمندان خطاط و نقاش جنگ با آثار خود ارزش های جهاد، شهادت، فداکاری، رشادت و ایستادگی رزمندگان، پیام های این هنری روحیه بخش بود. عکاسان و فیلمبرداران جنگ که شهیدانی را هم تقدیم نمودند همپای دیگر هنرمندان با تصاویر خود از لحظه ماندگار دفاع مقدس این رسالت را به خوبی بر دوش داشتند و با آثار خود در توسعه روحیه حماسی وجاودانی ارزش های آن دوران نقش ممتازی بر عهده داشتند.
۵- خلاصه و نتیجه گیری
روحیه ملی مهمترین عامل قدرت ملی و روحیه رزمی یکی ار اصول پیروزی در جنگ به شمار می آید. روحیه با نوعی از آمادگی داوطلبانه ، شجاعانه، خودباوری و اعتماد به نفس ، شجاعت و نشاط مشخص می شود. روحیه قوی متاثر از عوامل مختلف فرهنگی، روانشناختی، تاریخی و اجتماعی، افزایش و کاهش می یابد. امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتش و مردمان کشورهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. روحیه حماسی، که از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. ابعاد مختلف آن تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع در این نوشتار این سوال مطرح شد، که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است.
نخستین عامل موثر بر روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام، باورهای دینی است. زیرا این عامل اهداف را متعالی و دفاع در راه آنرا تبیین می کرد و مردم را برای دفاع می انگیخت. ایمان به خدا، اطمینان، اعتماد به نفس و روح ایستادگی و مقاومت را در مردم و رزمندگان افزایش داد. رهبری الهی، فرهیخته و کاریزماتیک حضرت امام خمینی رضوان الله علیه پر اهمیت ترین عامل دیگر، و عاملی بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی در شهروندان جامعه و رزمندگان اسلام بود. امام با تبیین ماهیت و ابعاد جنگ تحمیلی، مردم ایران و نیروهای مسلح را برای دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی برانگیخت. و با اتخاد تدابیر و رهنمودهای خود، شور و شعف وصف ناپذیری در جامعه و جبهه های جنگ ایجاد و آنان را مستعد هر نوع جان فشانی و ایستادگی در برابردشمن نمود. تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی تاثیری اساسی است.فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه ساز پیروزی آن در مراحل مختلف بوده است، بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی و پیروزی در دفاع مقدس نیز محسوب میگردد. روحیه شهادتطلبی ، آزادگی ، عزّت نفس ، مبارزه با ظلم وستمگری، ایستادگی و مقاومت، ولایت پذیری و لبیک به امام و ولی امر جامعه، جلوه هایی از تاثیرپذیری مردم و رزمندگان اسلام از فرهنگ عاشورا است. که در رفتار، شعائر و نمادهای دفاع مقدس ظهور و بروز جدی داشت. علاوه بر عوامل مذکور، نگرش مردم نسبت به دشمن و مدیریت تبلیغات جبهه و جنگ سایر عواملی است، که در توسعه و حفظ روحیه حماسی دفاع مقدس موثر بود.
زندگینامه امام حسین (ع)
دومين فرزند برومند حضرت علي و(۱) در روز سوم ماه شعبان سال چهارم هجرت فاطمه ، كه درود خدا بر ايشان باد، در خانه وحي و ولايت چشم به جهان گشود.
چون خبر ولادتش به پيامبر گرامي اسلام (ص ) رسيد، به خانه حضرت علي (ع ) و فاطمه را فرمود تا كودكش را بياورد. اسما او را در پارچه اي سپيد (۲) (س ) آمد و اسما پيچيد و خدمت رسول اكرم (ص ) برد، آن گرامي به گوش راست او اذان و به گوش چپ (۳) او اقامه گفت . به روزهاي اول يا هفتمين روز ولادت با سعادتش ، امين وحي الهي ، جبرئيل ، فرود آمد و گفت : سلام خداوند بر تو باد اي رسول خدا، اين نوزاد را به نام پسر كوچك هارون (شبير) چون علي براي تو بسان هارون (۵) كه به عربي (حسين ) خوانده مي شود نام بگذار. (۴)براي موسي بن عمران است ، جز آن كه تو خاتم پيغمبران هستي .
و به اين ترتيب نام پرعظمت “حسين ” از جانب پروردگار، براي دومين فرزند فاطمه (س ) انتخاب شد. به روز هفتم ولادتش ، فاطمه زهرا كه سلام خداوند بر او باد، گوسفندي را براي كشت ، و سر آن حضرت را تراشيد و هم وزن موي سر او (۶) فرزندش به عنوان عقيقه (۷) نقره صدقه داد.
حسين (ع ) و پيامبر (ص )
از ولادت حسين بن علي (ع ) كه در سال چهارم هجرت بود تا رحلت رسول الله (ص ) كه شش سال و چند ماه بعد اتفاق افتاد، مردم از اظهار محبت و لطفي كه پيامبر راستين اسلام (ص ) درباره حسين (ع ) ابراز مي داشت ، به بزرگواري و مقام شامخ پيشواي سوم آگاه شدند. سلمان فارسي مي گويد: ديدم كه رسول خدا (ص ) حسين (ع ) را بر زانوي خويش نهاده او را مي بوسيد و مي فرمود: تو بزرگوار و پسر بزرگوار و پدر بزرگواراني ، تو امام و پسر امام و پدر امامان هستي ، تو حجت خدا و پسر حجت خدا و پدر حجتهاي خدايي كه نه نفرند و خاتم ايشان ، (۸) قائم ايشان (امام زمان “عج “) مي باشد.
انس بن مالك روايت مي كند: وقتي از پيامبر پرسيدند كدام يك از اهل بيت خود را بيشتر دوست مي داري ، فرمود:
بارها رسول گرامي حسن (ع ) و حسين (ع ) را به سينه مي فشرد و (۹) حسن و حسين را، (۱۰) آنان را مي بوييد و مي بوسيد. ابوهريره كه از مزدوران معاويه و از دشمنان خاندان امامت است ، در عين حال اعتراف مي كند كه : “رسول اكرم را ديدم كه حسن و حسين را بر شانه هاي خويش نشانده بود و به سوي ما مي آمد، وقتي به ما رسيد فرمود هر كس اين دو فرزندم را دوست بدارد مرا دوست (۱۱) داشته ، و هر كه با آنان دشمني ورزد با من دشمني نموده است .
عالي ترين ، صميمي ترين و گوياترين رابطه معنوي و ملكوتي بين پيامبر و حسين را مي توان در اين جمله رسول گرامي اسلام (ص ) خواند كه فرمود: “حسين از من و من از (۱۲) حسينم
حسين (ع ) با پدر
شش سال از عمرش با پيامبر بزرگوار سپري شد، و آن گاه كه رسول خدا (ص ) چشم ازجهان فروبست و به لقاي پروردگار شتافت ، مدت سي سال با پدر زيست . پدري كه جز به انصاف حكم نكرد، و جز به طهارت و بندگي نگذرانيد، جز خدا نديد و جز خدا نخواست و جز خدا نيافت . پدري كه در زمان حكومتش لحظه اي او را آرام نگذاشتند،همچنان كه به هنگام غصب خلافتش جز به آزارش برنخاستند. در تمام اين مدت ، با دل و جان از اوامر پدر اطاعت مي كرد، و در چند سالي كه حضرت علي (ع ) متصدي خلافت ظاهري شد، حضرت حسين (ع ) در راه پيشبرد اهداف اسلامي ، مانند يك سرباز فداكار همچون برادر بزرگوارش مي كوشيد، و در جنگهاي “جمل “، “صفين ” و “نهروان ” شركت و به اين ترتيب ، از پدرش اميرالمؤمنين (ع ) و دين خدا حمايت كرد و (۱۳) داشت . حتي گاهي در حضور جمعيت به غاصبين خلافت اعتراض مي كرد.
در زمان حكومت عمر، امام حسين (ع ) وارد مسجد شد، خليفه دوم را بر منبر رسول الله (ص ) مشاهده كرد كه سخن مي گفت . بلادرنگ از منبر بالا رفت و فرياد زد: “از منبر (۱۴) پدرم فرود آي ….
امام حسين (ع ) با برادر
پس از شهادت حضرت علي (ع )، به فرموده رسول خدا (ص ) و وصيت اميرالمؤمنين (ع )مامت و رهبري شيعيان به حسن بن علي (ع )، فرزند بزرگ اميرالمؤمنين (ع )، منتقل گشت و بر همه مردم واجب و لازم آمد كه به فرامين پيشوايشان امام حسن (ع ) گوش فرادارند. امام حسين (ع ) كه دست پرورد وحي محمدي و ولايت علوي بود، همراه و همكار و همفكر برادرش بود. چنان كه وقتي بنا بر مصالح اسلام و جامعه مسلمانان و به دستور خداوند بزرگ ، امام حسن (ع ) مجبور شد كه با معاويه صلح كند و آن همه ناراحتيها را تحمل نمايد، امام حسين (ع ) شريك رنجهاي برادر بود و چون مي دانست كه اين صلح به صلاح اسلام و مسلمين معاويه ، در حضور امام حسن (ع ) وامام حسين (ع ) دهان آلوده اش را به بدگويي نسبت به امام حسن (ع ) و پدر بزرگوارشان اميرمؤمنان (ع ) گشود، امام حسين (ع ) به دفاع برخاست تا سخن در گلوي معاويه بشكند و سزاي ناهنجاريش را به كنارش بگذارد، ولي امام حسن (ع ) او را به سكوت و خاموشي فراخواند، امام حسين (ع ) پذيرا شد و به جايش بازگشت ، آن گاه امام حسن (ع ) خود به پاسخ معاويه (۱۵) برآمد، و با بياني رسا و كوبنده خاموشش ساخت .
امام حسين (ع ) در زمان معاويه
چون امام حسن (سلام خدا و فرشتگان خدا بر او باد) از دنيا رحلت فرمود، به گفته رسول خدا (ص ) و اميرالمؤمنين (ع ) و وصيت حسن بن علي (ع ) امامت و رهبري شيعيان به امام حسين (ع ) منتقل شد و از طرف خدا مأمور رهبري جامعه گرديد. امام حسين (ع ) مي ديد كه معاويه با اتكا به قدرت اسلام ، بر اريكه حكومت اسلام به ناحق تكيه زده ، سخت مشغول تخريب اساس جامعه اسلامي و قوانين خداوند است ، و از اين حكومت پوشالي مخرب به سختي رنج مي برد، ولي نمي توانست دستي فراز آورد و قدرتي فراهم كند تا او را از جايگاه حكومت اسلامي پايين بكشد، چنانچه برادرش امام حسن (ع ) نيز وضعي مشابه او داشت .
امام حسين (ع ) مي دانست اگر تصميمش را آشكار سازد و به سازندگي قدرت بپردازد، پيش از هر جنبش و حركت مفيدي به قتلش مي رساند، ناچار دندان بر جگر نهاد و صبر را پيشه ساخت كه اگر برمي خاست ، پيش از اقدام به دسيسه كشته مي شد، و از اين كشته شدن هيچ نتيجه اي گرفته نمي شد.
بنابراين تا معاويه زنده بود، چون برادر زيست و علم مخالفتهاي بزرگ نيفراخت ، جز آن كه گاهي محيط و حركات و اعمال معاويه را به باد انتقاد مي گرفت و مردم را به آينده نزديك اميدوار مي ساخت كه اقدام مؤثري خواهد نمود. و در تمام طول مدتي كه معاويه از مردم براي ولايت عهدي يزيد، بيعت مي گرفت ، حسين به شدت با او مخالفت كرد، و هرگز تن به بيعت يزيد نداد و ولي عهدي او را نپذيرفت و حتي گاهي (۱۶) سخناني تند به معاويه گفت و يا نامه اي كوبنده براي او نوشت .
معاويه هم در بيعت گرفتن براي يزيد، به او اصراري نكرد و امام (ع ) همچنين بود و ماند تا معاويه درگذشت …
قيام حسيني
يزيد پس از معاويه بر تخت حكومت اسلامي تكيه زد و خود را اميرالمؤمنين خواند،و براي اين كه سلطنت ناحق و ستمگرانه اش را تثبيت كند، مصمم شد براي نامداران و شخصيتهاي اسلامي پيامي بفرستد و آنان را به بيعت با خويش بخواند. به همين منظور، نامه اي به حاكم مدينه نوشت و در آن يادآور شد كه براي من از حسين (ع ) بيعت بگير و اگر مخالفت نمود بقتلش برسان . حاكم اين خبر را به امام حسين (ع ) رسانيد و جواب مطالبه نمود. امام حسين (ع ) چنين فرمود:
“انا لله و انا اليه راجعون و علي الاسلام السلام اذا بليت الامة براع مثل (۱۷) يزيد آن گاه كه افرادي چون يزيد، (شراب خوار و قمارباز و بي ايمان و ناپاك كه حتي ظاهر اسلام را هم مراعات نمي كند) بر مسند حكومت اسلامي بنشيند، بايد فاتحه اسلام را خواند. (زيرا اين گونه زمامدارها با نيروي اسلام و به نام اسلام ، اسلام را از بين مي برند.)
امام حسين (ع ) مي دانست اينك كه حكومت يزيد را به رسميت نشناخته است ، اگر در مدينه بماند به قتلش مي رسانند، لذا به امر پروردگار، شبانه و مخفي از مدينه به سوي مكه حركت كرد. آمدن آن حضرت به مكه ، همراه با سرباز زدن او از بيعت يزيد، در بين مردم مكه و مدينه انتشار يافت ، و اين خبر تا به كوفه هم رسيد. كوفيان از امام حسين (ع ) كه در مكه بسر مي برد دعوت كردند تا به سوي آنان آيد و زمامدار امورشان باشد. امام (ع ) مسلم بن عقيل ، پسر عموي خويش را به كوفه فرستاد تا حركت و واكنش اجتماع كوفي را از نزديك ببيند و برايش بنويسد. مسلم به كوفه رسيد و با استقبال گرم و بي سابقه اي روبرو شد، هزاران نفر به عنوان نايب امام (ع ) با او بيعت كردند، و مسلم هم نامه اي به امام حسين (ع ) نگاشت و حركت فوري امام (ع ) را لازم گزارش داد.
هر چند امام حسين (ع ) كوفيان را به خوبي مي شناخت ، و بي وفايي و بي ديني شان را در زمان حكومت پدر و برادر ديده بود و مي دانست به گفته ها و بيعتشان با مسلم نمي توان اعتماد كرد، و ليكن براي اتمام حجت و اجراي اوامر پروردگار تصميم گرفت كه به سوي كوفه حركت كند.
با اين حال تا هشتم ذي حجه ، يعني روزي كه همه مردم مكه عازم رفتن به “مني ” بودند و هر كس در راه مكه جا مانده بود با عجله تمام مي خواست خود را به مكه (۱۸) برساند، آن حضرت در مكه ماند و در چنين روزي با اهل بيت و ياران خود، از مكه به طرف عراق خارج شد و با اين كار هم به وظيفه خويش عمل كرد و هم به مسلمانان جهان فهماند كه پسر پيغمبر امت ، يزيد را به رسميت نشناخته و با او بيعت نكرده ، بلكه عليه او قيام كرده است .
يزيد كه حركت مسلم را به سوي كوفه دريافته و از بيعت كوفيان با او آگاه شده بود، ابن زياد را (كه از پليدترين ياران يزيد و از كثيفترين طرفداران حكومت بني اميه بود) به كوفه فرستاد. ابن زياد از ضعف ايمان و دورويي و ترس مردم كوفه استفاده نمود و با تهديد ارعاب ، آنان را از دور و بر مسلم پراكنده ساخت ، و مسلم به تنهايي با عمال ابن زياد به نبرد پرداخت ، و پس از جنگي دلاورانه و شگفت ، با شجاعت شهيد شد.
(سلام خدا بر او باد). و ابن زياد جامعه دورو و خيانتكار و بي ايمان كوفه را عليه امام حسين (ع ) برانگيخت ، و كار به جايي رسيد كه عده اي از همان كساني كه براي امام (ع ) دعوت نامه نوشته بودند، سلاح جنگ پوشيدند و منتظر ماندند تا امام حسين (ع ) از راه برسد و به قتلش برسانند.
امام حسين (ع ) از همان شبي كه از مدينه بيرون آمد، و در تمام مدتي كه در مكه اقامت گزيد، و در طول راه مكه به كربلا، تا هنگام شهادت ، گاهي به اشاره ، گاهي به اعلان مي داشت كه : “مقصود من از حركت ، رسوا ساختن حكومت ضد اسلامي يزيد و صراحت ، برپاداشتن امر به معروف و نهي از منكر و ايستادگي در برابر ظلم و ستمگري است و جز حمايت قرآن و زنده داشتن دين محمدي هدفي ندارم .
و اين مأموريتي بود كه خداوند به او واگذار نموده بود، حتي اگر به كشته شدن خود و اصحاب و فرزندان و اسيري خانواده اش اتمام پذيرد. رسول گرامي (ص ) و اميرمؤمنان (ع) و حسن بن علي (ع ) پيشوايان پيشين اسلام ، شهادت امام حسين (ع ) را بارها بيان فرموده بودند. حتي در هنگام ولادت امام حسين (ع )، و خود امام حسين (ع ) به (۱۹) رسول گرانمايه اسلام (ص ) شهادتش را تذكر داده بود.
علم امامت مي دانست كه آخر اين سفر به شهادتش مي انجامد، ولي او كسي نبود كه در برابر دستور آسماني و فرمان خدا براي جان خود ارزشي قائل باشد، يا از اسارت خانواده اش واهمه اي به دل راه دهد. او آن كس بود كه بلا را كرامت و شهادت را سعادت مي پنداشت . (سلام ابدي خدا بر او باد) .
خبر “شهادت حسين (ع ) در كربلا” به قدري در اجتماع اسلامي مورد گفتگو واقع شده بود كه عامه مردم از پايان اين سفر مطلع بودند. چون جسته و گريخته ، از رسول الله (ص ) و اميرالمؤمنين (ع ) و امام حسن بن علي (ع ) و ديگر بزرگان صدر اسلام شنيده بودند. بدينسان حركت امام حسين (ع ) با آن درگيريها و ناراحتيها احتمال كشته شدنش را در اذهان عامه تشديد كرد. بويژه كه خود در طول راه مي فرمود: “من كان باذلا فينا مهجته (۲۰) و موطنا علي لقاء الله نفسه فليرحل معنا.
هر كس حاضر است در راه ما از جان خويش بگذرد و به ملاقات پروردگار بشتابد، همراه ما بيايد. و لذا در بعضي از دوستان اين توهم پيش آمد كه حضرتش را از اين سفر منصرف سازند.
غافل از اين كه فرزند علي بن ابي طالب (ع ) امام و جانشين پيامبر، و از ديگران به وظيفه خويش آگاهتر است و هرگز از آنچه خدا بر عهده او نهاده دست نخواهد كشيد.
باري امام حسين (ع ) با همه اين افكار و نظريه ها كه اطرافش را گرفته بود به راه خويش ادامه داد، و كوچكترين خللي در تصميمش راه نيافت .
سرانجام ، رفت ، و شهادت را دريافت . نه خود تنها، بلكه با اصحاب و فرزندان كه هر يك ستاره اي درخشان در افق اسلام بودند، رفتند و كشته شدند، و خونهايشان شنهاي گرم دشت كربلا را لاله باران كرد تا جامعه مسلمانان بفهمد يزيد (باقي مانده بسترهاي گناه آلود خاندان اميه ) جانشين رسول خدا نيست ، و اساسا اسلام از بني اميه و بني اميه از اسلام جداست .
راستي هرگز انديشيده ايد اگر شهادت جانگداز و حماسه آفرين حسين (ع ) به وقوع نمي پيوست و مردم يزيد را خليفه پيغمبر (ص ) مي دانستند، و آن گاه اخبار دربار يزيد و شهوترانيهاي او و عمالش را مي شنيدند، چقدر از اسلام متنفر مي شدند، زيرا اسلامي كه خليفه پيغمبرش يزيد باشد، به راستي نيز تنفرآور است … و خاندان پاك حضرت امام حسين (ع ) نيز اسير شدند تا آخرين رسالت اين شهادت را به گوش مردم برسانند. و شنيديم و خوانديم كه در شهرها، در بازارها، در مسجدها، در بارگاه متعفن پسر زياد و دربار نكبت بار يزيد، هماره و همه جا دهان گشودند و فرياد زدند، و پرده زيباي فريب را از چهره زشت و جنايتكار جيره خواران بني اميه برداشتند و ثابت كردند كه يزيد سگ باز وشرابخوار است ، هرگز لياقت خلافت ندارد و اين اريكه اي كه او بر آن تكيه زده جايگاه او نيست . سخنانشان رسالت شهادت حسيني را تكميل كرد، طوفاني در جانها برانگيختند، چنان كه نام يزيد تا هميشه مترادف با هر پستي و رذالت و دناءت گرديد و همه آرزوهاي طلايي و شيطانيش چون نقش بر آب گشت . نگرشي ژرف مي خواهد تا بتوان بر همه ابعاد اين شهادت عظيم و پرنتيجه دست يافت .
راستي هرگز انديشيده ايد اگر شهادت جانگداز و حماسه آفرين حسين (ع ) به وقوع نمي پيوست و مردم يزيد را خليفه پيغمبر (ص ) مي دانستند، و آن گاه اخبار دربار يزيد و شهوترانيهاي او و عمالش را مي شنيدند، چقدر از اسلام متنفر مي شدند، زيرا اسلامي كه خليفه پيغمبرش يزيد باشد، به راستي نيز تنفرآور است … و خاندان پاك حضرت امام حسين (ع ) نيز اسير شدند تا آخرين رسالت اين شهادت را به گوش مردم برسانند. و شنيديم و خوانديم كه در شهرها، در بازارها، در مسجدها، در بارگاه متعفن پسر زياد و دربار نكبت بار يزيد، هماره و همه جا دهان گشودند و فرياد زدند، و پرده زيباي فريب را از چهره زشت و جنايتكار جيره خواران بني اميه برداشتند و ثابت كردند كه يزيد سگ باز وشرابخوار است ، هرگز لياقت خلافت ندارد و اين اريكه اي كه او بر آن تكيه زده جايگاه او نيست . سخنانشان رسالت شهادت حسيني را تكميل كرد، طوفاني در جانها برانگيختند، چنان كه نام يزيد تا هميشه مترادف با هر پستي و رذالت و دناءت گرديد و همه آرزوهاي طلايي و شيطانيش چون نقش بر آب گشت . نگرشي ژرف مي خواهد تا بتوان بر همه ابعاد اين شهادت عظيم و پرنتيجه دست يافت .
از همان اوان شهادتش تا كنون ، دوستان و شيعيانش ، و همه آنان كه به شرافت و عظمت انسان ارج مي گذارند، همه ساله سالروز به خون غلتيدنش را، سالروز قيام و شهادتش را با سياه پوشي و عزاداري محترم مي شمارند، و خلوص خويش را با گريه بر مصايب آن بزرگوار ابراز مي دارند. پيشوايان مآل انديش و معصوم ما، هماره به واقعه كربلا و به زنده داشتن آن عنايتي خاص داشتند.
غير از اين كه خود به زيارت مرقدش مي شتافتند و عزايش را بر پا مي داشتند، در فضيلت عزاداري و محزون بودن براي آن بزرگوار، گفتارهاي متعددي ايراد فرموده اند. ابوعماره گويد: “روزي به حضور امام ششم صادق آل محمد (ع ) رسيدم ، فرمود اشعاري در سوگواري حسين براي ما بخوان . وقتي شروع به خواندن نمودم صداي گريه حضرت برخاست ، من مي خواندم و آن عزيز مي گريست ، چندان كه صداي گريه از خانه برخاست .
بعد از آن كه اشعار را تمام كردم ، امام (ع ) در فضليت و ثواب مرثيه و گرياندن مردم بر امام (۲۱) حسين (ع ) مطالبي بيان فرمود و نيز از آن جناب است كه فرمود: “گريستن و بي تابي كردن در هيچ مصيبتي شايسته (۲۲) نيست مگر در مصيبت حسين بن علي ، كه ثواب و جزايي گرانمايه دارد.
باقرالعلوم ، امام پنجم (ع ) به محمد بن مسلم كه يكي از اصحاب بزرگ او است فرمود: “به شيعيان ما بگوييد كه به زيارت مرقد حسين بروند، زيرا بر هر شخص باايماني كه (۲۳) به امامت ما معترف است ، زيارت قبر اباعبدالله لازم مي باشد.
امام صادق (ع ) مي فرمايد: “ان زيارة الحسين عليه السلام افضل ما يكون من الاعمال . (۲۴) همانا زيارت حسين (ع ) از هر عمل پسنديده اي ارزش و فضيلتش بيشتر است .
زيرا كه اين زيارت در حقيقت مدرسه بزرگ و عظيم است كه به جهانيان درس ايمان و عمل صالح مي دهد و گويي روح را به سوي ملكوت خوبيها و پاكدامنيها و فداكاريها پرواز مي دهد. هر چند عزاداري و گريه بر مصايب حسين بن علي (ع )، و مشرف شدن به زيارت قبرش و بازنماياندن تاريخ پرشكوه و حماسه ساز كربلايش ارزش و معياري والا دارد، لكن بايد دانست كه نبايد تنها به اين زيارتها و گريه ها و غم گساريدن اكتفا كرد، بلكه همه اين تظاهرات ، فلسفه دين داري ، فداكاري و حمايت از قوانين آسماني را به ما گوشزد مي نمايد، و هدف هم جز اين نيست ، و نياز بزرگ ما از درگاه حسيني آموختن انسانيت و خالي بودن دل از هر چه غير از خداست مي باشد، و گرنه اگر فقط به صورت ظاهر قضيه بپردازيم ، هدف مقدس حسيني به فراموشي مي گرايد.
اخلاق و رفتار امام حسين (ع )
با نگاهي اجمالي به ۵۶سال زندگي سراسر خداخواهي و خداجويي حسين (ع )، درمي يابيم كه هماره وقت او به پاكدامني و بندگي و نشر رسالت احمدي و مفاهيم عميقي والاتر از درك و ديد ما گذشته است . اكنون مروري كوتاه به زواياي زندگاني آن عزيز، كه پيش روي ما است :
جنابش به نماز و نيايش با پروردگار و خواندن قرآن و دعا و استغفار علاقه بسياري و حتي در آخرين شب (۲۵) داشت . گاهي در شبانه روز صدها ركعت نماز مي گزاشت .
زندگي دست از نياز و دعا برنداشت ، و خوانده ايم كه از دشمنان مهلت خواست تا بتواند با خداي خويش به خلوت بنشيند. و فرمود: “خدا مي داند كه من نماز و تلاوت (۲۶) قرآن و دعاي زياد و استغفار را دوست دارم (۲۷) حضرتش بارها پياده به خانه كعبه شتافت و مراسم حج را برگزار كرد.
ابن اثير در كتاب “اسد الغابة ” مي نويسد: “كان الحسين رضي الله عنه فاضلا كثير الصوم و الصلوة و الحج و الصدقة و افعال (۲۸) الخير جميعها. حسين (ع ) بسيار روزه مي گرفت و نماز مي گزارد و به حج مي رفت و صدقه مي داد و همه كارهاي پسنديده را انجام مي داد.
شخصيت حسين بن علي (ع ) آنچنان بلند و دور از دسترس و پرشكوه بود كه وقتي با برادرش امام مجتبي (ع ) پياده به كعبه مي رفتند، همه بزرگان و شخصيتهاي اسلامي به (۲۹) احترامشان از مركب پياده شده ، همراه آنان راه مي پيمودند.
احترامي كه جامعه براي حسين (ع ) قائل بود، بدان جهت بود كه او با مردم زندگي مي كرد – از مردم و معاشرتشان كناره نمي جست – با جان جامعه هماهنگ بود، چونان ديگران از مواهب و مصائب يك اجتماع برخوردار بود، و بالاتر از همه ايمان بي تزلزل او به خداوند، او را غم خوار و ياور مردم ساخته بود.
و گرنه ، او نه كاخهاي مجلل داشت و نه سربازان و غلامان محافظ، و هرگز مثل جباران راه آمد و شد را به گذرش بر مردم نمي بستند، و حرم رسول الله (ص ) را براي او خلوت نمي كردند… اين روايت يك نمونه از اخلاق اجتماعي اوست ، بخوانيم :
روزي از محلي عبور مي فرمود، عده اي از فقرا بر عباهاي پهن شده شان نشسته بودند و نان پاره هاي خشكي مي خوردند، امام حسين (ع ) مي گذشت كه تعارفش كردند و او هم پذيرفت ، نشست و تناول فرمود و آن گاه بيان داشت : “ان الله لا يحب المتكبرين “، خداوند متكبران را دوست نمي دارد. (۳۰)
پس فرمود: “من دعوت شما را اجابت كردم ، شما هم دعوت مرا اجابت كنيد.
آنها هم دعوت آن حضرت را پذيرفتند و همراه جنابش به منزل رفتند. حضرت دستور داد و بدين ترتيب پذيرايي گرمي (۳۱) هر چه در خانه موجود است به ضيافتشان بياورند، از آنان به عمل آمد، و نيز درس تواضع و انسان دوستي را با عمل خويش به جامعه آموخت .
شعيب بن عبدالرحمن خزاعي مي گويد: “چون حسين بن علي (ع ) به شهادت رسيد، بر پشت مباركش آثار پينه مشاهده كردند، علتش را از امام زين العابدين (ع ) پرسيدند، فرمود اين پينه ها اثر كيسه هاي غذايي است كه پدرم شبها به دوش مي كشيد و به خانه (۳۲) زنهاي شوهرمرده و كودكان يتيم و فقرا مي رسانيد.
علائلي در كتاب “سمو المعني ” مي نويسد:
“ما در تاريخ انسان به مردان بزرگي برخورد مي كنيم كه هر كدام در جبهه و جهتي عظمت و بزرگي خويش را جهان گير ساخته اند، يكي در شجاعت ، ديگري در زهد، آن ديگري در سخاوت ، و… اما شكوه و بزرگي امام حسين (ع ) حجم عظيمي است كه ابعاد بي نهايتش هر يك مشخص كننده يك عظمت فراز تاريخ است ، گويا او جامع همه (۳۳) والاييها و فرازمنديها است .
آري ، مردي كه وارث بي كرانگي نبوت محمدي است ، مردي كه وارث عظمت عدل و مروت پدري چون حضرت علي (ع ) است و وارث جلال و درخشندگي فضيلت مادري چون حضرت فاطمه (س ) است ، چگونه نمونه برتر و والاي عظمت انسان و نشانه آشكار فضيلتهاي خدايي نباشد. درود ما بر او باد كه بايد او را سمبل اعمال و كردارمان قرار دهيم .
امام حسين (ع ) و حكايت زيستن و شهادتش و لحن گفتارش و ابعاد كردارش نه تنها نمونه يك بزرگ مرد تاريخ را براي ما مجسم مي سازد، بلكه او با همه خويشتن ، آيينه تمام نماي فضيلتها، بزرگ منشيها، فداكاريها، جان بازيها، خداخواهيها وخداجوييها مي باشد، او به تنهايي مي تواند جان را به لاهوت راهبر باشد و سعادت بشريت را ضامن گردد. بودن و رفتنش ، معنويت و فضيلتهاي انسان را ارجمند نمود.
